BÜRGERSCHAFT 
DER FREIEN UND HANSESTADT HAMBURG Drucksache 21/20111
21. Wahlperiode 14.02.20

Schriftliche Kleine Anfrage 
des Abgeordneten Daniel Oetzel (FDP) vom 07.02.20 

und Antwort des Senats 

Betr.: Hamburg Open Online University – Wie ist der aktuelle Stand? 

Das hochschulübergreifende Großprojekt Hamburg Open Online University 
hat das Potenzial, in der Wissenschaft und insbesondere in der Lehre ganz 
neue Wege zu ermöglichen. Die für die Zukunft eines lebendigen Wissenschaftsstandorts
 zentralen Themen Vernetzung, Kooperation, Interdisziplinarität
 und die gesellschaftliche Öffnung der Hochschulen stehen bei diesem 
Ansatz im Vordergrund.1 In den letzten Jahren hat sich eine Vielzahl der im 
Rahmen der HOOU geförderten Projekte als erfolgreich und wegweisend 
herausgestellt. Dennoch scheint auch die Zukunft von erfolgreichen Projekten
 gefährdet, da sich Berichte über eine Einstellung der Förderung von Projekten
 im Rahmen der HOOU mehren. Die zukünftige Ausrichtung des 
HOOU-Ansatzes muss aber auf starken und wegweisenden Projekten aufbauen
.  

Vor diesem Hintergrund frage ich den Senat: 

1. Welche Projekte wurden und werden im Rahmen der HOOU-Strategie 
gefördert?  

Bitte sämtliche Projekte aller teilnehmenden Hochschulen unter Nennung
 von Projektinhalt, federführender Einrichtung, Förderungsbeginn, 
Förderungsumfang und Förderungsende sowie Begründung der Beendigung
 der Förderung im Detail tabellarisch darstellen. 

Die Hamburg Open Online University (HOOU) orientiert sich an der Idee von Offener 
Bildung oder Open Education. Sie zielt darauf ab, dass Lernmaterialien als Offene 
Bildungsressourcen zur Verfügung stehen. Langfristig verfolgt die HOOU das Ziel, 
diese Bildungsmaterialien in Form von Open Educational Resources (OER) im Sinne 
der Definition der UNESCO (2015) zu entwickeln, die damit weiterverarbeitet und geteilt
 werden können (siehe https://www.hoou.de/).  

Insofern bedeutet eine Beendigung der Projektfinanzierung in der Regel, dass die 
Lerninhalte erstellt sind und zur Verfügung stehen.  

Im Übrigen siehe Anlage. 

2. Bestehen vonseiten des Senats und der zuständigen Behörde Bestrebungen
, den HOOU-Ansatz in Zukunft auszuweiten beziehungsweise die 
bestehenden Strukturen in erheblichem Maße zu stärken?  

Wenn ja: Bitte geplante Einzelmaßnahmen konkret und im Detail darstellen
. 

                                                      
1 Vergleiche: https://www.hoou.de/footer-items/6f8c52c9-74e1-4303-aa35-1ea174995a8b. 



Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode 

2 

Wenn nein: warum nicht? 

Bei der HOOU handelt es sich um eine hochschulübergreifende Netzwerkinitiative, die 
sich zum Ziel gesetzt hat, sowohl einen Beitrag zur Qualitätssteigerung von Studium 
und Lehre sowie zu einer gesteigerten Durchlässigkeit des Wissenschaftssystems und 
somit zur Partizipation einer interessierten Zivilgesellschaft zu leisten. Vor allem 
möchte die HOOU-Initiative einen kulturellen Wandel in der Hochschullehre unterstützen
 und eine Digitalisierung in der Hochschullehre nicht nur fokussiert auf den Bereich 
der HOOU, sondern auch für das breite Hamburger Angebot der Hochschullehre insgesamt
 bewirken. Erreicht werden soll dies durch ein ganzheitliches Konzept sowie 
begleitende Service- und Beratungsstrukturen (zum Beispiel Mediendidaktik und -produktion
, Recht, Qualitätsmanagement, Awareness-Arbeit), im synergetischen Zusammenspiel
 aus dezentralen Strukturen an den Hochschulen und hochschulübergreifenden
 Angeboten am Multimedia Kontor Hamburg und der HOOU. Darüber hinaus sollen
 unter anderem neue und experimentelle Lernumgebungen sowie Tools entwickelt, 
moderne Betreuungskonzepte erarbeitet und eine Öffnung und Wiederverwendung 
(Open Educational Resources) ermöglicht werden. Hierfür bedarf es dauerhafter 
Strukturen auf unterschiedlichen Ebenen und Handlungsfeldern. Die HOOU wurde 
daher mit Beginn 2019 in eine Regelfinanzierung durch den Haushalt der Freien und 
Hansestadt Hamburg überführt, um sie als hochschulübergreifende Initiative beziehungsweise
 hochschulübergreifendes Netzwerk zu verstetigen. In diesem Rahmen 
soll im Sinne einer weiteren Professionalisierung der HOOU sowie unter Ausnutzung 
bereits bestehender Strukturen im Jahr 2020 auch ein eigenständiger Rechtsträger, 
eine gemeinnützige GmbH, gegründet werden. Der Senat wird die hierfür erforderliche 
Finanzierung auch für den Zeitraum ab 2021 fortfolgende im Rahmen des Aufstellungsverfahrens
 für den Haushalt 2021/2022 anmelden. 



In
st

it
u

ti
o

n
(e

n
)

Ti
te

l
B

e
sc

h
re

ib
u

n
g

Fö
rd

e
rb

e

gi
n

n

Fö
rd

e
re

n

d
e

Fö
rd

e
ru

n
gs

-

u
m

fa
n

g 
in

 E
u

ro

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

A
p

p
to

go
H

H
 -

 A
p

p
 u

n
d

 T
o

u
r

A
p

p
to

G
o

H
H

“ 
is

t 
ei

n
e 

ei
n

fa
ch

e,
 w

eb
b

as
ie

rt
e 

A
p

p
 z

u
r 

Er
st

el
lu

n
g 

u
n

d
 T

ei
ln

ah
m

e 
an

 in
te

ra
kt

iv
en

 T
o

u
re

n
. D

ie
 F

ak
u

lt
ät

 f
ü

r 

R
ec

h
ts

w
is

se
n

sc
h

af
t 

d
er

 U
n

iv
er

si
tä

t 
H

am
b

u
rg

 e
n

tw
ic

ke
lt

e 
d

ie
 A

p
p

 im
 R

ah
m

en
 e

in
es

 P
ro

je
kt

es
 d

er
 H

O
O

U
@

U
H

H
. T

o
u

re
n

 b
es

te
h

en
 a

u
s 

O
rt

en
, d

ie
 e

n
tw

ed
er

 G
P

S-
K

o
o

rd
in

at
en

 h
ab

en
 u

n
d

/o
d

er
 e

in
e 

R
ei

h
en

fo
lg

e.
 A

n
 d

en
 S

ta
n

d
o

rt
en

 k
ö

n
n

en
 v

er
sc

h
ie

d
en

e 
In

h
al

ts
el

em
en

te
 

(T
ex

te
, A

b
b

ild
u

n
ge

n
, L

in
ks

 o
d

er
 3

6
0

° 
P

an
o

ra
m

ab
ild

er
) 

so
w

ie
 e

in
e 

A
kt

io
n

 (
A

n
w

ei
su

n
g,

 F
re

it
ex

tf
ra

ge
, M

eh
rf

ac
h

au
sw

ah
l)

 a
n

ge
b

ra
ch

t 
se

in
. 

Si
e 

kö
n

n
en

 Ih
re

r 
To

u
r 

u
n

b
eg

re
n

zt
 v

ie
le

 O
rt

e 
h

in
zu

fü
ge

n
. D

u
rc

h
 e

in
e 

fe
st

ge
le

gt
e 

R
ei

h
en

fo
lg

e 
kö

n
n

en
 e

rz
w

in
ge

n
, d

as
s 

b
es

ti
m

m
te

 

A
kt

io
n

en
 d

u
rc

h
ge

fü
h

rt
 w

er
d

en
 m

ü
ss

en
, b

ev
o

r 
Si

e 
zu

m
 n

äc
h

st
en

 S
ta

n
d

o
rt

 w
ec

h
se

ln
 k

ö
n

n
en

. S
ie

 k
ö

n
n

en
 a

u
ch

 e
rz

w
in

ge
n

, d
as

s 
si

ch
 e

in
 

B
en

u
tz

er
 in

 d
er

 N
äh

e 
ei

n
es

 S
ta

n
d

o
rt

es
 b

ef
in

d
en

 m
u

ss
, u

m
 a

u
f 

se
in

e 
A

kt
io

n
 z

u
gr

ei
fe

n
 z

u
 k

ö
n

n
en

. W
en

n
 S

ie
 e

ig
en

e 
To

u
re

n
 e

rs
te

lle
n

, 

kö
n

n
en

 S
ie

 Ih
re

 T
o

u
r 

au
ch

 d
u

rc
h

 e
in

 P
as

sw
o

rt
 v

er
sc

h
lü

ss
el

n
 u

n
d

 s
o

m
it

 e
in

er
 b

eg
re

n
zt

en
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
gr

u
p

p
e 

zu
gä

n
gl

ic
h

 m
ac

h
en

. D
ie

 

A
p

p
 is

t 
b

ro
w

se
rb

as
ie

rt
, u

n
d

 s
o

 u
n

ko
m

p
liz

ie
rt

 m
o

b
il 

ei
n

se
tz

b
ar

. A
lle

 In
h

al
te

 m
it

 A
u

sn
ah

m
e 

vo
n

 P
an

o
ra

m
ab

ild
er

n
 w

er
d

en
 lo

ka
l 

zw
is

ch
en

ge
sp

ei
ch

er
t.

 D
ie

 U
m

se
tz

u
n

g 
fo

lg
en

d
er

 T
o

u
re

n
 s

ta
n

d
 in

 d
er

 P
ro

je
kt

la
u

fz
ei

t 
im

 M
it

te
lp

u
n

kt
: d

er
 M

ag
d

al
en

e-
Sc

h
o

ch
-H

ö
rs

aa
l, 

ei
n

e 

C
am

p
u

s-
Fü

h
ru

n
g,

 e
in

e 
R

ec
h

ts
h

au
s-

Fü
h

ru
n

g 
u

n
d

 d
ie

 Z
en

tr
al

b
ib

lio
th

ek
 R

ec
h

t.
 

Se
p

 1
8

M
rz

 1
9

1
5

1
.6

0
0

,0
5

 €
   

   
   

 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

C
iv

it
as

 -
 M

-L
ab

 K
o

o
p

er
at

io
n

 z
u

r 
A

p
p

-

Er
st

el
lu

n
g

Fe
b

 1
6

Ju
n

 1
7

1
3

.9
4

2
,0

7
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

C
iv

it
as

. T
h

e 
M

ak
in

g 
o

f 
th

e 
R

o
m

an
 

Em
p

ir
e

Se
lb

st
ve

rs
tä

n
d

n
is

, I
d

en
ti

tä
t 

u
n

d
 F

u
n

kt
io

n
en

 e
in

er
 S

ta
d

t:
 W

o
 in

 d
er

 A
n

ti
ke

 li
eg

en
 d

ie
 W

u
rz

el
n

, a
u

f 
d

ie
 w

ir
 u

n
se

re
 S

ta
d

tf
o

rm
 

zu
rü

ck
fü

h
re

n
? 

W
el

ch
e 

El
em

en
te

 g
eh

ö
rt

en
 z

u
 e

in
em

 S
ta

d
tb

ild
, w

el
ch

es
 S

el
b

st
ve

rs
tä

n
d

n
is

 h
at

te
n

 ih
re

 B
ü

rg
er

in
n

en
 u

n
d

 B
ü

rg
er

.
Fe

b
 1

6
Ju

n
 1

7
1

9
.8

4
0

,2
0

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

D
ig

it
al

 M
ap

p
in

g 
– 

ei
n

 L
er

n
p

o
rt

al
 z

u
 

G
eo

gr
ap

h
is

ch
en

 

In
fo

rm
at

io
n

ss
ys

te
m

en
 (

G
IS

)

D
as

 A
rb

ei
te

n
 m

it
 g

eo
gr

af
is

ch
en

 In
fo

rm
at

io
n

ss
ys

te
m

en
 (

G
IS

) 
is

t 
ei

n
e 

K
er

n
m

et
h

o
d

e 
d

er
 G

eo
gr

af
ie

, w
ir

d
 a

b
er

 a
u

ch
 in

 d
er

 G
eo

lo
gi

e,
 d

er
 

M
et

eo
ro

lo
gi

e 
o

d
er

 d
er

 E
th

n
o

lo
gi

e 
ge

n
u

tz
t.

 D
ie

 F
u

n
kt

io
n

 e
in

es
 G

IS
 is

t 
es

, r
äu

m
lic

h
e 

In
fo

rm
at

io
n

en
 z

u
 e

rf
as

se
n

, v
er

ar
b

ei
te

n
, a

n
al

ys
ie

re
n

 

u
n

d
 p

rä
se

n
ti

er
en

. 
Fe

b
 1

6
Ju

n
 1

7
2

2
.0

6
7

,0
4

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

D
iv

er
si

tä
t 

Le
rn

en
 in

 O
n

lin
e-

Sz
en

ar
ie

n
Fe

b
 1

6
Ju

n
 1

7
9

.7
8

3
,9

3
 €

 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

eM
an

u
al

 II
: E

rw
ei

te
ru

n
g 

d
es

 P
o

o
ls

 a
n

 

u
n

te
rs

tü
tz

en
d

en
 M

at
er

ia
lie

n
O

kt
 1

7
M

rz
 1

9
6

5
.5

7
7

,4
2

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

eM
an

u
al

 A
lt

e 
G

es
ch

ic
h

te
D

as
 e

M
an

u
al

 A
lt

e 
G

es
ch

ic
h

te
 s

te
llt

 e
in

 u
m

fa
ss

en
d

es
 L

er
n

sz
en

ar
io

 f
ü

r 
al

le
 a

n
 d

er
 A

lt
en

 G
es

ch
ic

h
te

 In
te

re
ss

ie
rt

en
 d

ar
. E

s 
w

ir
d

 in
 v

ie
r 

Sä
u

le
n

 e
in

e 
p

ro
fu

n
d

e 
Ei

n
fü

h
ru

n
g 

in
 d

ie
 g

ri
ec

h
is

ch
e 

w
ie

 r
ö

m
is

ch
e 

G
es

ch
ic

h
te

 b
ie

te
n

. S
äu

le
 I 

b
es

te
h

t 
au

s:
 P

o
d

ca
st

s 
u

n
d

 e
in

em
 G

lo
ss

ar
 z

u
 

B
eg

ri
ff

en
, N

am
en

 u
n

d
 O

rt
en

 d
er

 a
n

ti
ke

n
 G

es
ch

ic
h

te
. S

äu
le

 II
 u

m
fa

ss
t:

 Q
u

el
le

n
 z

u
 a

lle
n

 E
p

o
ch

en
 d

er
 A

lt
en

 G
es

ch
ic

h
te

 in
 e

n
gl

is
ch

er
 o

d
er

 

d
eu

ts
ch

er
 Ü

b
er

se
tz

u
n

g 
m

it
 K

o
m

m
en

ta
re

n
 u

n
d

 L
ei

tf
ra

ge
n

 z
u

 d
en

 Q
u

el
le

n
. S

äu
le

 II
I e

n
th

äl
t:

 T
ex

te
 z

u
 M

et
h

o
d

en
 u

n
d

 T
h

eo
ri

en
 d

er
 

G
es

ch
ic

h
ts

w
is

se
n

sc
h

af
t 

m
it

 L
ei

tf
ra

ge
n

 u
n

d
 K

o
m

m
en

ta
re

n
. S

äu
le

 IV
 b

ie
te

t:
 A

rb
ei

ts
m

at
er

ia
lie

n
 m

it
 Ü

b
u

n
gs

te
ile

n
 z

u
 d

en
 F

o
rm

al
ia

 d
es

 

A
b

fa
ss

en
s 

vo
n

 g
ei

st
es

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 A

rb
ei

te
n

. S
äm

tl
ic

h
e 

M
at

er
ia

lie
n

 s
te

h
en

 u
n

te
r 

ei
n

er
 C

re
at

iv
e-

C
o

m
m

o
n

s-
Li

ze
n

z 
u

n
d

 w
er

d
en

 ü
b

er
 

ei
n

en
 B

lo
g 

zu
gä

n
gl

ic
h

 g
em

ac
h

t.

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
2

4
.5

4
2

,1
9

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

H
am

b
u

rg
 g

lo
b

al
: C

it
iz

en
sh

ip
 

Ed
u

ca
ti

o
n

 a
n

d
 L

if
el

o
n

g 
Le

ar
n

in
g

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
1

8
.4

0
0

,0
0

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

H
am

b
u

rg
er

 A
llt

ag
sg

es
ch

ic
h

te
(n

) 
im

 

N
at

io
n

al
so

zi
al

is
m

u
s

Fe
b

 1
6

Ju
n

 1
7

2
0

.2
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

3

Anlage



U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

H
ö

h
er

e 
M

at
h

em
at

ik
 f

ü
r 

M
IN

T-

St
u

d
ie

re
n

d
e 

– 
O

n
lin

ek
u

rs
 u

n
d

 

Le
rn

p
la

tt
fo

rm
 –

 B
as

is
ei

n
h

ei
t 

D
if

fe
re

n
zi

al
-r

ec
h

n
u

n
g

D
as

 Z
ie

l d
es

 o
H

M
in

t-
P

ro
je

kt
s 

is
t 

d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

ei
n

er
 O

n
lin

e-
Le

rn
p

la
tt

fo
rm

 z
u

r 
M

at
h

em
at

ik
au

sb
ild

u
n

g 
fü

r 
St

u
d

ie
re

n
d

e 
d

er
 M

IN
T-

St
u

d
ie

n
gä

n
ge

 a
n

 d
eu

ts
ch

en
 H

o
ch

sc
h

u
le

n
. A

u
f 

d
ie

se
r 

Le
rn

p
la

tt
fo

rm
 w

er
d

en
 M

at
er

ia
lie

n
 z

u
r 

Zu
sa

m
m

en
st

el
lu

n
g 

ei
n

es
 K

u
rs

es
 b

er
ei

tge

st

el
lt

. D
ie

se
 s

in
d

 in
h

al
tl

ic
h

 u
n

d
 d

id
ak

ti
sc

h
 a

u
fe

in
an

d
er

 a
b

ge
st

im
m

t 
u

n
d

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
 e

in
en

 v
ar

ia
b

le
n

 E
in

sa
tz

 s
o

w
o

h
l h

in
si

ch
tl

ic
h

 ih
re

r 

in
h

al
tl

ic
h

en
 B

re
it

e 
w

ie
 a

u
ch

 T
ie

fe
. A

u
s 

d
er

 o
H

M
in

t-
P

la
tt

fo
rm

 k
ö

n
n

en
 z

ei
tg

em
äß

e 
K

u
rs

e 
zu

r 
h

o
ch

sc
h

u
lm

at
h

em
at

is
ch

en
 A

u
sb

ild

u
n

g 
in

 

n
at

u
r-

, i
n

ge
n

ie
u

r-
 u

n
d

 w
ir

ts
ch

af
ts

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 F

äc
h

er
n

 b
is

 z
u

m
 B

ac
h

el
o

rn
iv

ea
u

 e
in

fa
ch

 a
u

fg
eb

au
t 

w
er

d
en

. I
m

 a
kt

u
el

le
n

 o
H

M
in

t-

P
ilo

tp
ro

je
kt

 d
er

 H
O

O
U

 w
u

rd
e 

d
ie

 B
as

is
ei

n
h

ei
t 

D
if

fe
re

n
zi

al
re

ch
n

u
n

g 
er

st
el

lt
. D

ab
ei

 s
ta

n
d

en
 n

eu
e 

d
id

ak
ti

sc
h

e 
H

er
an

ge
h

en
sw

ei
se

n
 u

n
d

 

in
n

o
va

ti
ve

 A
u

fg
ab

en
ty

p
en

 im
 Z

en
tr

u
m

, d
er

en
 D

es
ig

n
 s

ic
h

 m
ö

gl
ic

h
st

 s
ta

rk
 a

n
 d

en
 B

ed
ü

rf
n

is
se

n
 d

er
 Z

ie
lgr

u

p
p

e 
o

ri
en

ti
er

t.
 D

as
 O

M
B

+ 

K
o

n
so

rt
iu

m
 -

 e
in

 Z
u

sa
m

m
en

sc
h

lu
ss

 v
o

n
 1

4
 d

eu
ts

ch
en

 H
o

ch
sc

h
u

le
n

 -
 h

at
 in

 d
en

 v
er

ga
n

ge
n

en
 f

ü
n

f 
Ja

h
re

n
 b

er
ei

ts
 d

en
 O

n
lin

e 
B

rü
ck

en
ku

rs
 

M
at

h
em

at
ik

 O
M

B
+ 

er
st

el
lt

. E
r 

w
ir

d
 v

o
n

 ü
b

er
 5

0
 d

eu
ts

ch
en

 H
o

ch
sc

h
u

le
n

 u
n

d
 w

is
se

n
sc

h
af

tlic


h
en

 O
rg

an
is

at
io

n
en

 v
er

w
en

d
et

. D
ie

se
 

Er
fa

h
ru

n
g 

b
ild

et
 e

in
e 

w
ic

h
ti

ge
 G

ru
n

d
la

ge
 f

ü
r 

d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

vo
n

 o
H

M
in

t.
 D

ie
 V

er
an

ke
ru

n
g 

d
es

 o
H

M
in

t-
P

ro
je

kt
es

 in
 e

in
er

 V
ie

lz
ah

l 

d
eu

ts
ch

er
 H

o
ch

sc
h

u
le

n
 li

ef
er

t 
ei

n
e 

vi
el

ve
rs

p
re

ch
en

d
e 

A
u

sg
an

gs
b

as
is

 f
ü

r 
ei

n
e 

b
re

it
e 

A
kz

ep
ta

n
z 

u
n

d
 V

er
w

en
d

u
n

g 
d

es
 E

n
d

p
ro

d
u

kt
s.

 E
in

e 

vo
rl

äu
fi

ge
 V

er
si

o
n

 d
er

 B
as

is
ei

n
h

ei
t 

D
if

fe
re

n
ti

al
re

ch
n

u
n

g 
w

ir
d

 im
 W

in
te

rs
em

es
te

r 
2

0
1

8
/1

9
 a

n
 d

er
 H

af
en

C
it

y 
U

n
iv

er
si

tä
t 

H
am

b
u

rg
, T

U
 

B
ra

u
n

sc
h

w
ei

g 
u

n
d

 T
H

 In
go

ls
ta

d
t 

ei
n

ge
se

tz
t.

 D
as

 P
ilo

tp
ro

je
kt

 w
u

rd
e 

w
ei

te
st

-g
eh

en
d

 d
u

rc
h

 d
ie

 H
O

O
U

 f
in

an
zi

er
t.

 D
u

rc
h

ge
fü

h
rt

 w
u

rd
e 

es
 

ge
m

ei
n

sa
m

 v
o

n
 d

er
 U

n
iv

er
si

tä
t 

H
am

b
u

rg
 u

n
d

 d
er

 H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 
H

am
b

u
rg

 (
H

C
U

).
 D

u
rc

h
 d

en
 H

C
U

-P
ro

je
kt

le
it

er
 P

ro
f.

 D
r.

 T
h

o
m

as
 

Sc
h

ra
m

m
 e

rf
o

lg
te

 d
o

rt
 im

 W
iS

e 
2

0
1

8
/1

9
 a

u
ch

 d
er

 e
rs

te
 T

es
te

in
sa

tz
 d

es
 P

ro
to

ty
p

en
. D

ie
 t

ec
h

n
is

ch
e 

U
m

se
tz

u
n

g 
ü

b
er

n
ah

m
 d

ie
 in

te
gr

al
-

le
ar

n
in

g 
G

m
b

H
.

Ju
l 1

7
M

rz
 1

9
1

9
8

.4
8

3
,7

2
 €

   
   

   
 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

H
O

O
U

 Z
en

tr
al

e
A

p
r 

1
5

Ju
n

 1
7

7
7

.4
8

3
,4

0
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

In
te

ra
kt

iv
es

 O
n

lin
e 

Le
rn

p
o

rt
al

 

St
at

is
ti

k
A

p
r 

1
5

Ju
n

 1
7

2
4

.4
8

3
,5

3
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

In
te

ra
kt

iv
er

 C
-P

ro
gr

am
m

ie
rk

u
rs

 (
IC

P
)

P
ro

gr
am

m
ie

rs
p

ra
ch

en
 b

ild
en

 d
ie

 B
as

is
 f

ü
r 

d
ie

 a
u

to
m

at
is

ie
rt

e 
D

at
en

ve
ra

rb
ei

tu
n

g 
in

 d
er

 d
ig

it
al

en
W

el
t.

 O
b

w
o

h
l d

ie
 G

ru
n

d
ko

n
ze

p
te

 

ei
n

fa
ch

 z
u

 v
er

st
eh

en
 s

in
d

, b
eh

er
rs

ch
t 

n
u

r 
ei

n
 g

er
in

ge
rA

n
te

il 
vo

n
 P

er
so

n
en

 d
ie

se
 W

er
kz

eu
ge

. D
ie

 G
rü

n
d

e 
h

ie
rf

ü
r 

si
n

d
 D

ef
iz

it
e 

in
 d

er
 

A
u

sb
ild

u
n

gu
n

d
 d

ie
 h

o
h

e 
Ei

n
st

ie
gs

h
ü

rd
e 

b
ei

 d
er

 B
er

ei
ts

te
llu

n
g 

ei
n

er
 p

ro
d

u
kt

iv
en

 P
ro

gr
am

m
ie

ru
m

ge
b

u
n

g.
In

sb
es

o
n

d
er

e 
er

fo
rd

er
t 

d
as

 

Er
le

rn
en

 e
in

er
 P

ro
gr

am
m

ie
rs

p
ra

ch
e 

d
ie

 p
ra

kt
is

ch
e 

A
n

w
en

d
u

n
g 

d
er

Sp
ra

ch
e,

 v
er

gl
ei

ch
b

ar
 m

it
 d

em
 E

rl
er

n
en

 e
in

er
 F

re
m

d
sp

ra
ch

e.
 Z

ie
l d

es
 

P
ro

je
kt

s 
is

t 
d

ie
 E

rs
te

llu
n

ge
in

es
 in

te
ra

kt
iv

en
 K

u
rs

es
 f

ü
r 

d
ie

 L
eh

re
 d

er
 P

ro
gr

am
m

ie
rs

p
ra

ch
e 

C
. D

ie
 In

te
ra

kt
iv

it
ät

 u
n

d
d

as
 a

n
ge

b
o

te
n

e 

au
to

m
at

is
ch

e 
Fe

ed
b

ac
k 

si
n

d
 a

n
 d

en
 B

ed
ü

rf
n

is
se

n
 d

er
 T

ei
ln

eh
m

er
in

n
en

 u
n

d
Te

iln
eh

m
er

 o
ri

en
ti

er
t 

u
n

d
 b

ie
te

n
 d

ie
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

, 

au
to

d
id

ak
ti

sc
h

 K
en

n
tn

is
se

 a
u

f-
 u

n
d

 a
u

sz
u

b
au

en
.D

ie
 L

ek
ti

o
n

en
 b

ei
n

h
al

te
n

 s
o

w
o

h
l d

ie
 E

in
fü

h
ru

n
g 

in
 s

p
ez

if
is

ch
e 

Te
ilt

h
em

en
 a

ls
 

au
ch

an
sp

ru
ch

sv
o

lle
re

 A
u

fg
ab

en
, w

el
ch

e 
d

ie
 a

ka
d

em
is

ch
en

 P
ro

b
le

m
lö

se
fä

h
ig

ke
it

en
 f

ö
rd

er
n

. D
am

it
w

er
d

en
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

e 
ak

ad
em

is
ch

e 

Zi
el

gr
u

p
p

en
 b

ed
ie

n
t 

u
n

d
 a

u
s 

ve
rs

ch
ie

d
en

en
 B

er
ei

ch
en

d
er

 Z
iv

ilg
es

el
ls

ch
af

t 
an

 d
ie

 In
fo

rm
at

ik
 h

er
an

ge
fü

h
rt

. D
er

 e
n

tw
ic

ke
lt

e 

P
ro

gr
am

m
ie

rk
u

rs
 u

n
d

d
ie

 P
la

tt
fo

rm
 s

te
h

en
 u

n
te

r 
O

p
en

-S
o

u
rc

e-
Li

ze
n

ze
n

 u
n

d
 k

ö
n

n
en

 d
es

h
al

b
 w

el
tw

ei
t 

fr
ei

 g
en

u
tz

tu
n

d
 in

d
iv

id
u

el
l 

an
ge

p
as

st
 w

er
d

en
. D

ie
s 

er
m

ö
gl

ic
h

t 
d

as
 M

it
m

ac
h

en
 u

n
d

 B
es

te
u

er
n

 v
o

n
 n

eu
en

Le
kt

io
n

en
 z

u
r 

P
la

tt
fo

rm
.

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
4

.5
3

1
,4

4
 €

   
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

K
IW

I -
 In

fo
rm

at
io

n
s-

 u
n

d
 

Le
rn

p
la

tt
fo

rm
 z

u
 K

u
lt

u
r 

u
n

d
 

In
te

gr
at

io
n

 d
u

rc
h

 W
is

se
n

sa
u

st
au

sc
h

D
ie

 s
ei

t 
M

it
te

 2
0

1
5

 s
te

ig
en

d
e 

A
n

za
h

l a
n

 G
ef

lü
ch

te
te

n
, d

ie
 s

ic
h

 v
o

n
 E

u
ro

p
a 

ei
n

en
 Z

u
fl

u
ch

ts
o

rt
u

n
d

 e
in

e 
m

en
sc

h
en

w
ü

rd
ig

e 
P

er
sp

ek
ti

ve
 

er
h

o
ff

en
, s

te
llt

 e
in

e 
gr

o
ß

e 
H

er
au

sf
o

rd
er

u
n

g 
fü

ru
n

se
re

 G
es

el
ls

ch
af

t 
d

ar
. A

u
f 

d
ie

se
 S

it
u

at
io

n
 is

t 
d

as
 A

u
s-

 u
n

d
 W

ei
te

rb
ild

u
n

gs
sy

st
em

 

d
er

ze
it

 n
u

rb
ed

in
gt

 e
in

ge
st

el
lt

 u
n

d
 n

ic
h

t 
ad

äq
u

at
 h

an
d

lu
n

gs
fä

h
ig

 b
zw

. b
ef

äh
ig

t.
 D

ie
 in

 d
ie

se
m

 Z
u

sa
m

m
en

h
an

ga
ls

 p
äd

ag
o

gi
sc

h
es

 P
er

so
n

al
 

ei
n

ge
se

tz
te

n
 h

au
p

t-
 u

n
d

 e
h

re
n

am
tl

ic
h

 T
ät

ig
en

 m
ü

ss
en

d
ah

er
 b

ed
ar

fs
ge

re
ch

t 
q

u
al

if
iz

ie
rt

 w
er

d
en

, u
m

 v
er

m
ei

n
tl

ic
h

en
 D

e-

P
ro

fe
ss

io
n

al
is

ie
ru

n
gs

te
n

d
en

ze
n

en
tg

eg
en

zu
w

ir
ke

n
. H

ie
r 

se
tz

t 
„K

IW
I –

 W
el

co
m

e 
Eh

re
n

am
t“

 m
it

 e
in

er
 k

o
lla

b
o

ra
ti

ve
n

Le
rn

- 
u

n
d

 

A
u

st
au

sc
h

st
ru

kt
u

r 
an

, w
el

ch
e 

d
ie

 U
se

ri
n

n
en

 u
n

d
 U

se
r 

im
 S

in
n

e 
ei

n
er

 *
Le

ar
n

in
gC

o
m

m
u

n
it

y*
 m

it
te

ls
 e

in
es

 v
o

rg
eg

eb
en

en
 b

ar
ri

er
ef

re
ie

n
, 

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

 o
ri

en
ti

er
te

n
 In

fo
rm

at
io

n
sp

o
o

ls
ei

ge
n

st
än

d
ig

 W
is

se
n

 u
n

d
 L

ö
su

n
gs

st
ra

te
gi

en
 e

n
tw

ic
ke

ln
 lä

ss
t.

 In
 d

re
i M

o
d

u
le

n
 s

o
ll 

d
ie

 

M
ö

gl
ic

h
ke

it
 z

u
m

 W
is

se
n

se
rw

er
b

 u
n

d
 -

au
st

au
sc

h
 g

eb
o

te
n

 w
er

d
en

.I
n

 d
en

 M
o

d
u

le
n

 „
B

ild
u

n
g“

, „
B

er
at

u
n

g“
 u

n
d

 „
In

te
rk

u
lt

u
re

lle
 

K
o

m
p

et
en

z“
 w

er
d

en
 d

ie
 N

u
tz

er
in

n
en

u
n

d
 N

u
tz

er
 ü

b
er

 d
en

 K
IW

I-
Er

ke
n

n
tn

is
p

fa
d

 (
si

eh
e 

A
b

b
ild

u
n

g 
1

) 
d

u
rc

h
 ih

re
n

 L
er

n
p

ro
ze

ss
ge

le
it

et
. 

D
ab

ei
 w

ir
d

 d
u

rc
h

 R
ef

le
xi

o
n

sa
u

fg
ab

en
 z

u
n

äc
h

st
 d

er
 e

ig
en

e 
Le

b
en

sw
el

tb
ez

u
g 

zu
 d

en
In

h
al

te
n

 h
er

ge
st

el
lt

 u
n

d
 d

en
 U

se
ri

n
n

en
 u

n
d

 U
se

rn
 

ge
h

o
lf

en
, e

ig
en

e 
Fr

ag
en

 a
n

 ih
r 

Le
rn

an
lie

ge
n

 z
u

 s
te

lle
n

.

Fe
b

 1
6

Ju
n

 1
7

2
4

.6
2

5
,0

9
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

M
ed

ie
n

ko
m

p
et

en
z 

- 
Le

rn
m

o
d

u
le

 u
n

d
 

P
ro

je
kt

e
Fe

b
 1

6
Ju

n
 1

7
1

5
.9

5
9

,1
5

 €
   

   
   

   

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

4



U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

O
n

lin
e-

M
as

te
rs

tu
d

ie
n

ga
n

g 
La

w
 &

 

Ec
o

n
o

m
ic

s 
(M

LE
A

)

**
La

w
 a

n
d

 E
co

n
o

m
ic

s 
o

f 
th

e 
A

ra
b

 R
eg

io
n

**
 Im

 P
ro

je
kt

 „
M

LE
A

 o
n

lin
e“

 is
t 

d
er

 M
as

te
rs

tu
d

ie
n

ga
n

g 
„L

aw
 a

n
d

 E
co

n
o

m
ic

s 
o

f 
th

e 
A

ra
b

 

R
eg

io
n

“ 
al

s 
B

le
n

d
ed

-L
ea

rn
in

g-
Fo

rm
at

 w
ei

te
re

n
tw

ic
ke

lt
 w

o
rd

en
. T

ei
le

 d
er

 V
o

rl
es

u
n

ge
n

 w
u

rd
en

 in
 F

o
rm

 v
o

n
 d

ig
it

al
en

 L
er

n
ar

ra
n

ge
m

en
ts

 

u
m

ge
se

tz
t.

 D
ie

se
 b

es
te

h
en

 a
u

s 
V

id
eo

s 
d

er
 L

eh
re

n
d

en
, a

u
s 

m
u

lt
im

ed
ia

le
m

 S
tu

d
ie

n
m

at
er

ia
l z

u
 d

en
 L

eh
r-

/L
er

n
in

h
al

te
n

 in
kl

u
si

ve
 

Fo
rs

ch
u

n
gs

lit
er

at
u

r 
u

n
d

 a
u

s 
Fo

rs
ch

u
n

gs
fr

ag
en

 s
o

w
ie

 e
in

er
 W

is
se

n
sa

b
fr

ag
e 

fü
r 

d
as

 S
el

b
st

st
u

d
iu

m
. D

ie
 L

er
n

ar
ra

n
ge

m
en

ts
, s

o
ge

n
an

n
te

 

O
p

en
 E

d
u

ca
ti

o
n

al
 R

es
o

u
rc

es
 (

O
ER

),
 s

te
h

en
 u

n
te

r 
ei

n
er

 C
C

-L
iz

en
z 

u
n

d
 k

ö
n

n
en

 in
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

en
 L

er
n

ko
n

te
xt

en
 e

in
ge

se
tz

t 
w

er
d

en
. S

ie
 

si
n

d
 B

es
ta

n
d

te
il 

d
es

 „
M

LE
A

 o
n

lin
e“

-S
tu

d
ie

n
ga

n
gs

, k
ö

n
n

en
 a

b
er

 a
u

ch
 v

o
n

 in
te

re
ss

ie
rt

en
 L

ai
en

 ü
b

er
 d

ie
 P

la
tt

fo
rm

 d
er

 H
am

b
u

rg
 O

p
en

 

O
n

lin
e 

U
n

iv
er

si
ty

 (
H

O
O

U
) 

au
fg

er
u

fe
n

 u
n

d
 b

ea
rb

ei
te

t 
w

er
d

en
. Z

ie
l d

es
 P

ro
je

kt
s 

„M
LE

A
 o

n
lin

e“
 is

t 
es

, d
ie

 L
er

n
ar

ra
n

ge
m

en
ts

 d
es

 n
eu

en
 

St
u

d
ie

n
ga

n
gs

 d
u

rc
h

 d
ig

it
al

e 
El

em
en

te
 z

u
 e

rg
än

ze
n

 u
n

d
 s

o
 d

ie
 S

tu
d

ie
rb

ar
ke

it
 im

 in
te

rn
at

io
n

al
en

 K
o

n
te

xt
 z

u
 e

rm
ö

gl
ic

h
en

 u
n

d
 z

u
 

ve
rb

es
se

rn
. D

ie
 O

ER
 s

in
d

 in
 e

n
ge

r 
Zu

sa
m

m
en

ar
b

ei
t 

m
it

 d
en

 W
is

se
n

sc
h

af
tl

er
in

n
en

 u
n

d
 W

is
se

n
sc

h
af

tl
er

n
 d

er
 F

ak
u

lt
ät

 f
ü

r 

R
ec

h
ts

w
is

se
n

sc
h

af
t 

en
ts

ta
n

d
en

 u
n

d
 s

te
lle

n
 in

 d
er

 F
ak

u
lt

ät
 e

in
en

 w
ic

h
ti

ge
n

 B
ei

tr
ag

 z
u

r 
D

ig
it

al
is

ie
ru

n
g 

vo
n

 L
eh

re
n

 u
n

d
 L

er
n

en
 d

ar
. 

Ju
l 1

7
M

rz
 1

9
2

3
.8

5
5

,2
3

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

O
n

lin
e-

R
ep

et
it

o
ri

u
m

 A
ri

ad
n

e 
- 

G
ru

n
d

w
is

se
n

 z
u

r 
K

u
lt

u
r 

u
n

d
 

A
rc

h
äo

lo
gi

e 
d

es
 a

n
ti

ke
n

 

M
it

te
lm

ee
rr

au
m

es

D
ie

 m
at

er
ie

lle
n

 H
in

te
rl

as
se

n
sc

h
af

te
n

 s
in

d
 n

eb
en

 d
en

 s
ch

ri
ft

lic
h

en
 Q

u
el

le
n

 d
er

 G
eg

en
st

an
d

 d
er

 a
rc

h
äo

lo
gi

sc
h

en
 F

o
rs

ch
u

n
g 

zu
r 

Er
sc

h
lie

ß
u

n
g 

d
er

 K
u

lt
u

re
n

 d
es

 a
n

ti
ke

n
 M

it
te

lm
ee

rr
au

m
es

. D
ie

 V
o

ra
u

ss
et

zu
n

g 
zu

r 
Ei

n
o

rd
n

u
n

g 
ei

n
es

 O
b

je
kt

es
 in

 s
ei

n
en

 z
ei

tl
ic

h
en

, 

ge
o

gr
ap

h
is

ch
en

 u
n

d
 k

u
lt

u
re

lle
n

 R
ah

m
en

 is
t 

ei
n

 s
o

lid
es

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

es
 G

ru
n

d
w

is
se

n
 ü

b
er

 d
ie

 je
w

ei
lig

en
 m

at
er

ie
lle

n
 

H
in

te
rl

as
se

n
sc

h
af

te
n

. D
ie

se
s 

G
ru

n
d

w
is

se
n

 m
u

ss
 in

d
iv

id
u

el
l e

rw
o

rb
en

 w
er

d
en

. N
eb

en
 d

en
 g

ru
n

d
le

ge
n

d
en

 D
at

en
, w

ie
 M

aß
en

, 

M
at

er
ia

lie
n

 u
n

d
 In

fo
rm

at
io

n
en

 z
u

 d
en

 F
u

n
d

o
rt

en
 e

in
es

 O
b

je
kt

es
 s

in
d

 e
s 

ge
ra

d
e 

d
ie

 k
u

lt
u

re
lle

n
 Z

u
sa

m
m

en
h

än
ge

, S
in

n
ve

rk
n

ü
p

fu
n

ge
n

 

u
n

d
 d

ie
 Z

u
sa

m
m

en
sc

h
au

 d
es

 M
at

er
ia

ls
 in

n
er

h
al

b
 e

in
er

 G
at

tu
n

g,
 d

ie
 e

in
en

 t
ie

fe
rg

eh
en

d
en

 Z
u

ga
n

g 
zu

 d
em

 a
rc

h
äo

lo
gi

sc
h

en
 M

at
er

ia
l 

er
m

ö
gl

ic
h

en
. D

as
 L

er
n

ar
ra

n
ge

m
en

t 
b

ie
te

t 
ei

n
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
in

 d
ie

 In
h

al
te

 d
er

 K
la

ss
is

ch
en

 A
rc

h
äo

lo
gi

e.
 D

em
 N

u
tz

er
 v

o
n

 A
ri

ad
n

e 
st

eh
en

 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
e 

Le
rn

ei
n

h
ei

te
n

 z
u

r 
V

er
fü

gu
n

g,
 u

m
 s

ic
h

 im
 S

el
b

st
st

u
d

iu
m

 m
it

 d
en

 K
er

n
th

em
en

 d
er

 a
rc

h
äo

lo
gi

sc
h

en
 F

o
rs

ch
u

n
g 

au
se

in
an

d
er

zu
se

tz
en

 u
n

d
 s

ic
h

 e
in

 f
u

n
d

ie
rt

es
 G

ru
n

d
w

is
se

n
 ü

b
er

 a
rc

h
äo

lo
gi

sc
h

e 
Ze

u
gn

is
se

 u
n

d
 k

u
lt

u
re

lle
 Z

u
sa

m
m

en
h

än
ge

 a
n

zu
ei

gn
en

. 

D
ie

 e
in

ze
ln

en
 E

in
h

ei
te

n
 s

in
d

: A
n

ti
ke

 A
rc

h
it

ek
tu

r,
 P

la
st

ik
, K

er
am

ik
 u

n
d

 S
ep

u
lk

ra
lk

u
lt

u
r.

 D
ie

 In
h

al
te

 v
o

n
 „

A
ri

ad
n

e“
 s

in
d

 in
 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
en

 K
ap

it
el

 z
u

sa
m

m
en

ge
fa

ss
t.

 D
ie

se
 w

ie
d

er
u

m
 s

in
d

 s
o

 s
tr

u
kt

u
ri

er
t,

 d
as

s 
je

w
ei

ls
 e

in
e 

ku
rz

e 
D

ef
in

it
io

n
 in

 d
as

 S
ac

h
ge

b
ie

t 

ei
n

fü
h

rt
. N

ac
h

fo
lg

en
d

 w
er

d
en

 d
ie

 C
h

ar
ak

te
ri

st
ik

a 
ei

n
er

 b
es

ti
m

m
te

n
 G

at
tu

n
g 

so
w

ie
 d

er
en

 t
yp

o
lo

gi
sc

h
e 

u
n

d
 c

h
ro

n
o

lo
gi

sc
h

e 
En

tw
ic

kl
u

n
g 

au
fg

ez
ei

gt
. A

u
f 

d
ie

se
 W

ei
se

 e
rh

äl
t 

d
er

 N
u

tz
er

 e
in

en
 Ü

b
er

b
lic

k 
ü

b
er

 d
ie

 e
in

ze
ln

en
 E

p
o

ch
en

 m
it

 ih
re

n
 je

w
ei

lig
en

 m
at

er
ie

lle
n

 

H
in

te
rl

as
se

n
sc

h
af

te
n

. Z
u

r 
Er

w
ei

te
ru

n
g 

d
er

 D
en

km
äl

er
ke

n
n

tn
is

 e
n

th
äl

t 
je

d
e 

Le
rn

ei
n

h
ei

t 
ex

em
p

la
ri

sc
h

 a
u

ch
 d

ie
 e

n
ts

p
re

ch
en

d
en

 B
ei

sp
ie

le
 

in
 e

in
er

 K
u

rz
vo

rs
te

llu
n

g.

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
1

5
.5

1
1

,9
0

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Q
u

al
if

iz
ie

ru
n

g
A

p
r 

1
5

Ju
n

 1
7

2
0

4
.3

2
4

,7
8

 €
   

   
   

 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

R
u

ss
la

n
d

 2
.0

: D
as

 L
an

d
 d

u
rc

h
 s

ei
n

e 

Sp
ra

ch
e 

u
n

d
 M

ed
ie

n
 v

er
st

eh
en

D
as

 H
O

O
U

-P
ro

je
kt

 „
R

u
ss

la
n

d
 2

.0
“ 

er
ö

ff
n

et
 Z

u
gä

n
ge

 z
u

 F
ra

ge
n

, d
ie

 n
u

r 
b

ea
n

tw
o

rt
et

 w
er

d
en

kö
n

n
en

, w
en

n
 m

an
 s

ic
h

 t
at

sä
ch

lic
h

 in
 d

ie
 

K
u

lt
u

r 
R

u
ss

la
n

d
s 

ve
rt

ie
ft

, i
n

 s
ie

 e
in

ta
u

ch
t:

 W
ie

 d
en

ke
n

u
n

d
 f

ü
h

le
n

 d
ie

 M
en

sc
h

en
 in

 R
u

ss
la

n
d

, w
as

 b
ew

eg
t 

si
e,

 u
n

d
 w

as
 b

ew
eg

en
 s

ie
? 

K
u

rz
: W

ie
ti

ck
t 

R
u

ss
la

n
d

 h
eu

te
? 

D
er

 W
eg

, u
m

 s
ic

h
 A

n
tw

o
rt

en
 a

u
f 

d
ie

se
 F

ra
ge

n
 z

u
 e

ra
rb

ei
te

n
, f

ü
h

rt
 in

u
n

se
re

m
 K

o
n

ze
p

t 
ü

b
er

 d
ie

 S
p

ra
ch

e 

u
n

d
 ih

re
 M

ed
ie

n
. D

as
 P

ro
je

kt
 „

R
u

ss
la

n
d

 2
.0

“ 
is

t 
al

s 
w

eb
b

as
ie

rt
e 

In
fo

rm
at

io
n

s-
 u

n
d

 L
er

n
p

la
tt

fo
rm

 a
n

ge
le

gt
.S

ie
 b

ei
n

h
al

te
t 

d
re

i e
n

g 

m
it

ei
n

an
d

er
 v

er
za

h
n

te
 M

o
d

u
le

, d
ie

 e
in

 g
an

zh
ei

tl
ic

h
es

 L
er

n
sz

en
ar

io
u

m
se

tz
en

: d
as

 Q
u

el
le

n
m

o
d

u
l, 

d
as

 S
p

ra
ch

m
o

d
u

l u
n

d
 d

as
 

La
n

d
es

ku
n

d
em

o
d

u
l. 

D
ie

 M
o

d
u

le
 b

in
d

en
ve

rs
ch

ie
d

en
e 

M
ed

ie
n

 u
n

d
 W

er
kz

eu
ge

 e
in

 u
n

d
 s

tü
tz

en
 s

ic
h

 g
eg

en
se

it
ig

. D
ie

se
 m

o
d

u
la

re
 S

tr
u

kt
u

r 

er
m

ö
gl

ic
h

t 
d

as
 k

o
m

p
le

xe
 E

ra
rb

ei
te

n
 v

o
n

 In
h

al
te

n
 e

n
tl

an
g 

th
em

at
is

ch
er

 S
tr

än
ge

.

Fe
b

 1
6

Ju
n

 1
7

2
4

.9
9

6
,3

8
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Sp
ra

ch
lic

h
e 

B
ild

u
n

g 
im

 K
o

n
te

xt
 v

o
n

 

M
eh

rs
p

ra
ch

ig
ke

it
 -

 H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
g 

in
 T

h
eo

ri
e 

u
n

d
 P

ra
xi

s

D
eu

ts
ch

la
n

d
 is

t 
ei

n
 E

in
w

an
d

er
u

n
gs

la
n

d
 u

n
d

 s
o

m
it

 m
eh

rs
p

ra
ch

ig
. M

eh
rs

p
ra

ch
ig

ke
it

 h
at

 e
s 

in
 d

er
 G

es
ch

ic
h

te
 D

eu
ts

ch
la

n
d

s 
sc

h
o

n
 im

m
er

 

ge
ge

b
en

, h
eu

te
 le

b
en

 h
ie

r 
M

en
sc

h
en

 a
u

s 
ca

. 1
9

0
 L

än
d

er
n

. D
a 

in
 d

en
 H

er
ku

n
ft

sl
än

d
er

n
 o

ft
 S

p
ra

ch
en

vi
el

fa
lt

 h
er

rs
ch

t,
 s

in
d

 d
ie

 h
ie

rz
u

la
n

d
e 

p
rä

se
n

te
n

 S
p

ra
ch

en
 n

o
ch

 m
al

 u
m

 e
in

 V
ie

lf
ac

h
es

 h
ö

h
er

. F
ü

r 
M

ig
ra

n
ti

n
n

en
 u

n
d

 M
ig

ra
n

te
n

 u
n

d
 ih

re
 N

ac
h

ko
m

m
en

 is
t 

es
 f

u
n

kt
io

n
al

, i
n

 

m
eh

r 
al

s 
ei

n
er

 S
p

ra
ch

e 
zu

 le
b

en
. A

b
er

 w
as

 is
t 

„M
eh

rs
p

ra
ch

ig
ke

it
“ 

ü
b

er
h

au
p

t?
 D

er
 B

ei
tr

ag
 g

ib
t 

ei
n

en
 k

u
rz

en
 Ü

b
er

b
lic

k 
zu

 D
ef

in
it

io
n

en
 

u
n

d
 d

er
 S

it
u

at
io

n
 v

o
n

 M
eh

rs
p

ra
ch

ig
ke

it
 in

 D
eu

ts
ch

la
n

d
. -

--
 D

ie
 In

h
al

te
 s

in
d

 e
n

ts
ta

n
d

en
 im

 R
ah

m
en

 d
es

 P
ro

je
kt

s 
'M

eh
rs

p
ra

ch
ig

ke
it

' d
er

 

U
n

iv
er

si
tä

t 
H

am
b

u
rg

, F
ak

u
lt

ät
 f

ü
r 

Er
zi

eh
u

n
gs

w
is

se
n

sc
h

af
t,

 F
ac

h
b

er
ei

ch
 f

ü
r 

A
llg

em
ei

n
e,

 In
te

rk
u

lt
u

re
lle

 u
n

d
 In

te
rn

at
io

n
al

 V
er

gl
ei

ch
en

d
e 

Er
zi

eh
u

n
gs

w
is

se
n

sc
h

af
t 

(E
W

 1
)/

 H
am

b
u

rg
 O

p
en

 O
n

lin
e 

U
n

iv
er

si
ty

 (
w

w
w

.h
o

o
u

.u
n

ih


am
b

u
rg

.d
e)

. 

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
2

2
.4

9
3

,1
1

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

St
u

d
ie

n
ko

m
p

as
s 

Le
h

ra
m

t:
 

H
an

d
lu

n
gs

fe
ld

er
 u

n
d

 P
er

sp
ek

ti
ve

n

D
as

 P
ro

je
kt

 in
fo

rm
ie

rt
 u

n
te

r 
w

w
w

.le
h

re
rin

-h

am
b

u
rg

.d
e 

ü
b

er
 d

ie
 A

n
fo

rd
er

u
n

ge
n

 d
es

 L
eh

re
rb

er
u

fs
 in

 v
er

sc
h

ie
d

en
en

 H
an

d
lu

n
gs

fe
ld

er
n

 

u
n

d
 z

ei
gt

 E
n

tw
ic

kl
u

n
gs

lin
ie

n
 d

er
 L

eh
re

rb
ild

u
n

g 
au

f.
 Z

ie
lg

ru
p

p
e 

si
n

d
 S

tu
d

ie
n

in
te

re
ss

ie
rt

e,
 d

ie
 ih

re
 e

ig
en

e 
N

ei
gu

n
g 

u
n

d
 E

ig
n

u
n

g 
zu

m
 

Le
h

re
rb

er
u

f 
re

fl
ek

ti
er

en
 m

ö
ch

te
n

 s
o

w
ie

 In
te

re
ss

ie
rt

e 
au

s 
d

er
 b

re
it

en
 Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
. D

ie
 L

er
n

sz
en

ar
ie

n
 (

O
ER

) 
kö

n
n

en
 o

h
n

e 

Se
m

in
ar

an
b

in
d

u
n

g 
fü

r 
d

as
 S

el
b

st
st

u
d

iu
m

 g
en

u
tz

t 
w

er
d

en
.

D
ez

 1
7

M
rz

 1
9

9
8

.6
2

8
,2

2
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Su
p

p
o

rt
A

p
r 

1
5

Ju
n

 1
7

1
9

4
.0

5
8

,5
8

 €
   

   
   

 

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

5



U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Su
st

ai
n

ab
le

 F
u

tu
re

s 
in

 T
im

es
 o

f 

C
lim

at
e 

an
d

 S
o

ci
o

ec
o

n
o

m
ic

 C
h

an
ge

In
 d

em
 P

ro
je

kt
 „

Su
st

ai
n

ab
le

 F
u

tu
re

s“
 w

u
rd

e 
ei

n
 B

le
n

d
ed

- 
Le

ar
n

in
g-

Sz
en

ar
io

 k
o

n
zi

p
ie

rt
, d

as
 t

ei
ln

eh
m

en
d

en
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 e

rm
ö

gl
ic

h
t,

 

se
lb

st
st

än
d

ig
 in

 in
te

rd
is

zi
p

lin
är

 z
u

sa
m

m
en

ge
se

tz
te

n
 T

ea
m

s 
ei

n
 s

el
b

st
 g

ew
äh

lt
es

 T
h

em
a 

d
er

 N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

t 
zu

 b
ea

rb
ei

te
n

 u
n

d
 o

er
 in

te
r-

 

u
n

d
 t

ra
n

sd
is

zi
p

lin
är

 e
rs

te
lle

n
 z

u
 k

ö
n

n
en

. G
er

ah
m

t 
vo

n
 d

re
i P

rä
se

n
zv

er
an

st
al

tu
n

ge
n

 e
rh

ie
lt

en
 d

ie
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 U

n
te

rs
tü

tz
u

n
g 

d
u

rc
h

 

Fa
ch

ex
p

er
ti

se
 o

n
 d

em
an

d
, T

ea
m

-k
ri

se
n

-S
u

p
p

o
rt

 o
n

 d
em

an
d

, b
er

ei
tg

es
te

llt
e 

O
n

lin
e-

A
rb

ei
ts

rä
u

m
e,

 m
o

n
o

d
is

zi
p

lin
är

e 
Fa

ch
fo

re
n

 u
n

d
 

Tu
to

ri
al

s 
zu

r 
Er

st
el

lu
n

g 
vo

n
 V

id
eo

s 
(K

o
n

ze
p

t,
 V

id
eo

d
re

h
, E

q
u

ip
m

en
t,

 V
id

eo
sc

h
n

it
t)

. D
ie

 E
rg

eb
n

is
se

 d
ie

se
r 

A
rb

ei
te

n
 f

in
d

en
 s

ic
h

 a
u

f 
d

em
 

P
ro

je
kt

b
lo

g 
u

n
te

r 
d

em
 H

ea
d

er
 'M

it
d

en
ke

n
', 

w
o

 ü
b

er
 e

in
e 

K
o

m
m

en
ta

rf
u

n
kt

io
n

 a
u

ch
 d

ie
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

 z
u

m
 A

u
st

au
sc

h
 g

eg
eb

en
 w

ir
d

. U
n

te
r 

d
em

 H
ea

d
er

 „
M

it
ge

st
al

te
n

“ 
fi

n
d

en
 s

ic
h

 a
u

ch
 d

ie
 v

id
eo

b
as

ie
rt

en
 T

u
to

ri
al

s 
al

s 
G

ru
n

d
la

ge
 f

ü
r 

d
ie

 E
rs

te
llu

n
g 

ei
ge

n
er

 D
re

h
b

ü
ch

er
 u

n
d

 

V
id

eo
s 

zu
m

 T
h

em
a 

N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

t.
 W

as
 is

t 
Ih

r 
Th

em
a 

d
er

 N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

t?

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
1

7
.2

5
3

,1
6

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Te
ch

n
ik

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
1

9
8

.8
1

7
,7

1
 €

   
   

   
 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

V
ir

tu
el

le
s 

P
ar

ti
zi

p
at

io
n

sl
ab

o
r 

zu
r 

(p
o

st
-)

 k
o

lo
n

ia
le

n
 E

ri
n

n
er

u
n

gs
ku

lt
u

r 

in
 H

am
b

u
rg

A
ls

 e
rs

te
 d

eu
ts

ch
e 

St
ad

t 
h

at
 H

am
b

u
rg

 s
ic

h
 d

az
u

 e
n

ts
ch

lo
ss

en
, s

ei
n

e 
ko

lo
n

ia
le

 V
er

ga
n

ge
n

h
ei

ta
u

fz
u

ar
b

ei
te

n
 u

n
d

 in
 e

in
em

 b
re

it
en

 

ge
se

lls
ch

af
tl

ic
h

en
 D

is
ku

rs
 e

in
 s

tä
d

ti
sc

h
es

 E
ri

n
n

er
u

n
gs

ko
n

ze
p

tz
u

 e
n

tw
er

fe
n

. D
as

 im
 R

ah
m

en
 d

er
 F

o
rs

ch
u

n
gs

st
el

le
 „

H
am

b
u

rg
s 

(p
o

st
-

)k
o

lo
n

ia
le

sE
rb

e“
 e

n
tw

ic
ke

lt
e 

„V
ir

tu
el

le
 P

ar
ti

zi
p

at
io

n
sl

ab
o

r 
zu

r 
(p

o
st

-)
ko

lo
n

ia
le

n
 E

ri
n

n
er

u
n

gs
ku

lt
u

r 
in

H
am

b
u

rg
“ 

b
eg

le
it

et
 p

ar
ti

zi
p

at
iv

 d
ie

 

Er
st

el
lu

n
g 

ei
n

es
 p

o
st

ko
lo

n
ia

le
n

 E
ri

n
n

er
u

n
gs

ko
n

ze
p

te
s.

D
ab

ei
 k

o
m

m
en

 u
.a

. H
am

b
u

rg
er

in
n

en
 u

n
d

 H
am

b
u

rg
er

 m
it

 e
in

em
 b

io
gr

af
is

ch
en

 

H
in

te
rg

ru
n

d
 in

 e
h

em
al

ig
en

 K
o

lo
n

ie
n

 z
u

 W
o

rt
.

A
p

r 
1

5
Ju

n
 1

7
2

3
.2

2
3

,0
9

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

W
er

 k
o

n
tr

o
lli

er
t 

d
as

 In
te

rn
et

? 
- 

V
ö

lk
er

re
ch

tl
ic

h
e 

u
n

d
 T

ec
h

n
is

ch
e 

B
as

ic
s

W
er

 h
at

 d
ie

 M
ac

h
t 

im
 In

te
rn

et
? 

W
as

 p
as

si
er

t 
ei

ge
n

tl
ic

h
 w

en
n

 ic
h

 e
in

e 
W

eb
se

it
e 

ö
ff

n
e 

? 
W

as
 v

er
b

ir
gt

 s
ic

h
 h

in
te

r 
d

en
 R

o
o

t 
(E

n
g.

 f
ü

r 

W
u

rz
el

)-
Se

rv
er

n
?

Fe
b

 1
6

Ju
n

 1
7

2
3

.4
7

5
,2

8
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

W
ie

 s
eh

e 
ic

h
 d

ie
 W

el
t,

 w
ie

 s
eh

en
 s

ie
 

an
d

er
e?

 U
rb

an
e 

re
lig

iö
se

 V
ie

lf
al

t 
im

 

R
au

m
 H

am
b

u
rg

W
as

 g
en

au
 is

t 
al

le
s 

ei
n

e 
R

el
ig

io
n

 –
 u

n
d

 w
as

 n
ic

h
t?

 K
an

n
 je

d
er

 M
en

sc
h

 n
u

r 
ei

n
e 

R
el

ig
io

n
 h

ab
en

? 
W

ie
 p

rä
ge

n
 R

el
ig

io
n

en
, o

b
 s

ic
h

tb
ar

 o
d

er
 

ve
rd

ec
kt

, u
n

se
r 

u
rb

an
es

 U
m

fe
ld

 u
n

d
 w

el
ch

e 
re

lig
iö

se
n

 R
äu

m
e 

u
n

d
 P

ra
kt

ik
en

 e
n

ts
te

h
en

 w
ie

, b
zw

. w
o

? 
W

ie
 k

an
n

 d
ie

s 
in

 B
ild

, T
o

n
, V

id
eo

 

re
ch

er
ch

ie
rt

, e
rz

äh
lt

, d
ar

ge
st

el
lt

 w
er

d
en

? 
Zi

el
 d

es
 L

er
n

an
ge

b
o

ts
 „

W
ie

 s
eh

e 
ic

h
 d

ie
 W

el
t,

 w
ie

 s
eh

en
 s

ie
 a

n
d

er
e?

“ 
is

t 
es

, i
n

 d
er

 

u
n

iv
er

si
tä

re
n

 u
n

d
 s

tä
d

ti
sc

h
en

 Ö
ff

en
tl

ic
h

ke
it

 e
in

e 
n

ac
h

h
al

ti
ge

 B
es

ch
äf

ti
gu

n
g 

m
it

 R
el

ig
io

n
 u

n
d

 r
el

ig
iö

se
n

 G
em

ei
n

sc
h

af
te

n
 a

n
zu

st
o

ß
en

, 

n
eu

e 
Zu

gä
n

ge
 d

es
 S

eh
en

s 
u

n
d

 H
ö

re
n

s 
zu

 s
ch

af
fe

n
 u

n
d

 d
ab

ei
 w

ec
h

se
ls

ei
ti

ge
 L

er
n

p
ro

ze
ss

e 
zu

 f
ö

rd
er

n
. U

n
te

r 
d

em
 T

it
el

 „
D

er
 

re
lig

io
n

sw
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
B

lic
k“

 w
u

rd
en

 h
ie

rz
u

 L
er

n
b

au
st

ei
n

e 
en

tw
ic

ke
lt

, d
ie

 in
 e

in
e 

re
lig

io
n

sw
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
P

er
sp

ek
ti

ve
 a

u
f 

R
el

ig
io

n
 

ei
n

fü
h

re
n

. V
ie

r 
w

ei
te

re
 V

id
eo

s 
ü

b
er

 d
as

 „
Fi

lm
is

ch
e 

Fo
rs

ch
en

“ 
er

ö
ff

n
en

 e
in

e 
ku

lt
u

rw
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
Si

ch
t 

au
f 

d
ie

 A
rb

ei
t 

m
it

 B
ild

 u
n

d
 T

o
n

. 

Ei
n

e 
D

u
rc

h
fü

h
ru

n
g 

ei
ge

n
er

 W
o

rk
sh

o
p

s 
d

u
rc

h
 L

eh
re

n
d

e 
in

 S
ch

u
le

n
 u

n
d

 U
n

iv
er

si
tä

te
n

 a
u

f 
B

as
is

 d
er

 h
ie

r 
an

ge
b

o
te

n
en

 R
es

so
u

rc
en

 is
t 

m
ö

gl
ic

h
, d

ar
au

s 
en

ts
te

h
en

d
e 

Er
ge

b
n

is
se

 k
ö

n
n

en
 in

 d
as

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

au
fg

en
o

m
m

en
 w

er
d

en
. D

ie
 v

o
n

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

 e
rs

te
llt

en
 

M
at

er
ia

lie
n

 w
er

d
en

 a
u

f 
ei

n
er

 K
ar

te
 H

am
b

u
rg

s 
ab

ge
b

ild
et

, u
m

 d
ie

 r
el

ig
iö

se
 V

ie
lf

al
t 

im
 u

rb
an

en
 R

au
m

 s
ic

h
tb

ar
 z

u
 m

ac
h

en
. Z

ie
lg

ru
p

p
en

 

d
es

 A
n

ge
b

o
ts

 s
in

d
 S

tu
d

ie
re

n
d

e,
 S

ch
ü

le
ri

n
n

en
 u

n
d

 S
ch

ü
le

r,
 M

it
gl

ie
d

er
 v

o
n

 R
el

ig
io

n
sg

em
ei

n
sc

h
af

te
n

 s
o

w
ie

 a
n

 d
er

 r
el

ig
iö

se
n

 V
ie

lf
al

t 
im

 

u
rb

an
en

 R
au

m
 in

te
re

ss
ie

rt
e 

M
en

sc
h

en
.

Fe
b

 1
6

Ju
n

 1
7

2
2

.9
6

9
,0

7
 €

   
   

   
   

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Z0
1

- 
Z0

3
 in

kl
. M

in
i C

o
n

te
n

tP
ro

je
kt

e
Ja

n
 1

7
M

rz
 1

9
9

7
8

.0
4

2
,4

5
 €

   
   

   
 

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

A
b

en
te

u
er

 R
ec

h
ts

m
ed

iz
in

 –
 K

ö
n

n
en

 

Si
e 

d
en

 F
al

l l
ö

se
n

?

M
an

 k
en

n
t 

si
e 

au
s 

B
ü

ch
er

n
 u

n
d

 S
er

ie
n

: R
ec

h
ts

m
ed

iz
in

er
. W

ie
 u

m
fa

n
gr

ei
ch

 d
as

 A
u

fg
ab

en
sp

ek
tr

u
m

 is
t 

u
n

d
 w

el
ch

e 
U

n
te

rs
u

ch
u

n
ge

n
 z

u
m

 

Lö
se

n
 d

er
 R

ät
se

l n
ö

ti
g 

si
n

d
 e

n
td

ec
ke

n
 S

ie
 in

 d
ie

se
m

 u
n

te
rh

al
ts

am
en

 A
b

en
te

u
er

. B
ea

n
tw

o
rt

en
 S

ie
 d

ie
 F

ra
ge

n
 u

n
d

 b
ee

in
d

ru
ck

en
 S

ie
 d

ie
 

P
o

liz
ei

 u
n

d
 Ih

re
n

 O
b

er
ar

zt
. H

el
fe

n
 S

ie
 u

n
s 

b
ei

 d
ie

se
n

 F
äl

le
n

!
A

p
r 

1
6

D
ez

 2
0

1
2

2
.5

0
0

,0
0

 €
   

   
   

 

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

eF
it

 f
ü

rs
 S

tu
d

iu
m

Si
n

d
 m

ei
n

e 
V

o
rk

en
n

tn
is

se
 a

u
sr

ei
ch

en
d

? 
<b

r>
U

m
 f

ü
r 

ei
n

en
 M

ed
iz

in
st

u
d

ie
n

p
la

tz
 a

u
sg

ew
äh

lt
 z

u
 w

er
d

en
, m

ü
ss

en
 d

ie
 B

ew
er

b
er

 in
 

H
am

b
u

rg
 ih

re
 F

äh
ig

ke
it

en
 im

 N
at

u
rw

is
se

n
sc

h
af

ts
te

st
 H

A
M

-N
at

 b
ew

ei
se

n
. D

ie
 In

h
al

te
 s

in
d

 m
it

 d
en

 A
n

fo
rd

er
u

n
ge

n
 in

 d
en

 e
rs

te
n

 

St
u

d
ie

n
se

m
es

te
rn

 a
b

ge
st

im
m

t,
 s

o
 d

as
s 

si
ch

 d
ie

 B
ew

er
b

er
 b

ei
m

 o
ft

 w
o

ch
en

la
n

ge
n

 L
er

n
en

 a
u

f 
d

en
 H

A
M

-N
at

 g
le

ic
h

ze
it

ig
 a

u
f 

d
as

 S
tu

d
iu

m
 

vo
rb

er
ei

te
n

.

A
p

r 
1

5
D

ez
 2

0
1

4
8

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
 

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

6



U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

Em
er

ge
 f

o
r 

Ev
er

yo
n

e 
– 

In
te

ra
kt

iv
e 

Ei
n

b
lic

ke
 in

 e
in

e 
N

o
ta

u
fn

ah
m

e

D
ie

 P
at

ie
n

te
n

ve
rs

o
rg

u
n

g 
in

 d
er

 N
o

ta
u

fn
ah

m
e 

is
t 

ko
m

p
le

x.
 E

s 
m

ü
ss

en
 n

ic
h

t 
n

u
r 

ra
sc

h
 m

ed
iz

in
is

ch
e 

En
ts

ch
ei

d
u

n
ge

n
 g

et
ro

ff
en

 w
er

d
en

 

(„
W

ie
 b

eh
an

d
el

n
 w

ir
 d

ie
 L

u
ft

n
o

t 
vo

n
 H

er
rn

 S
o

m
m

er
?“

).
 A

u
ch

 O
rg

an
is

at
io

n
 is

t 
ge

fr
ag

t 
(„

Fr
au

 M
ey

h
o

ff
 m

it
 d

en
 B

au
ch

sc
h

m
er

ze
n

 m
u

ss
 

je
tz

t 
w

ar
te

n
, H

er
r 

M
ü

lle
r 

is
t 

so
eb

en
 m

it
 d

em
 N

o
ta

rz
t 

an
ge

ko
m

m
en

, e
r 

h
at

te
 e

in
en

 U
n

fa
ll 

u
n

d
 m

u
ss

 in
 d

en
 S

ch
o

ck
ra

u
m

 g
eb

ra
ch

t 

w
er

d
en

.“
).

 D
er

 S
p

ie
le

r 
/ 

d
ie

 S
p

ie
le

ri
n

 ü
b

er
n

im
m

t 
d

ie
 R

o
lle

 e
in

es
 A

rz
te

s 
u

n
d

 b
eh

an
d

el
t 

in
 d

er
 N

o
ta

u
fn

ah
m

e 
vo

n
 d

er
 A

n
am

n
es

e 
b

is
 z

u
r 

Th
er

ap
ie

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

P
at

ie
n

te
n

. I
h

m
 /

 ih
r 

zu
r 

Se
it

e 
u

n
d

 im
m

er
 f

ü
r 

Fr
ag

en
 b

er
ei

t 
st

eh
t 

ei
n

e 
er

fa
h

re
n

e 
Ä

rz
ti

n
. A

n
h

an
d

 d
er

 P
at

ie
n

te
n

fä
lle

 

ka
n

n
 p

ro
b

le
m

o
ri

en
ti

er
t 

ge
sp

ie
lt

 u
n

d
 g

el
er

n
t 

w
er

d
en

.„
Em

er
ge

 f
o

r 
Ev

er
yo

n
e“

 e
rm

ö
gl

ic
h

t 
ei

n
en

 k
le

in
en

, i
n

te
ra

kt
iv

en
 E

in
b

lic
k 

in
 d

en
 A

llt
ag

 

in
 e

in
er

 N
o

ta
u

fn
ah

m
e.

A
p

r 
1

5
D

ez
 1

9
3

1
.0

6
0

,0
0

 €
   

   
   

   

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

G
es

el
ls

ch
af

tl
ic

h
 r

el
ev

an
te

 

Er
kr

an
ku

n
ge

n

G
es

el
ls

ch
af

tl
ic

h
 r

el
ev

an
te

 E
rk

ra
n

ku
n

ge
n

, a
u

ch
 „

V
o

lk
sk

ra
n

kh
ei

te
n

“ 
ge

n
an

n
t,

  s
in

d
 s

o
lc

h
e,

 d
ie

 la
u

t 
d

er
 W

el
tg

es
u

n
d

h
ei

ts
o

rg
an

is
at

io
n

 W
H

O
 

ei
n

e 
h

o
h

e 
p

er
sö

n
lic

h
e 

u
n

d
 g

es
el

ls
ch

af
tl

ic
h

e 
K

ra
n

kh
ei

ts
la

st
 v

er
u

rs
ac

h
en

. D
ie

 K
ra

n
kh

ei
ts

la
st

 e
n

ts
te

h
t 

en
tw

ed
er

 d
u

rc
h

 v
er

lo
re

n
e 

Le
b

en
sj

ah
re

 a
u

fg
ru

n
d

 v
o

rz
ei

ti
ge

n
 T

o
d

es
 o

d
er

 d
u

rc
h

 g
el

eb
te

 L
eb

en
sj

ah
re

 m
it

 B
eh

in
d

er
u

n
g 

b
ed

in
gt

 d
u

rc
h

 e
in

e 
Er

kr
an

ku
n

g.
 D

ie
 

W
el

tg
es

u
n

d
h

ei
ts

o
rg

an
is

at
io

n
 (

W
H

O
) 

ve
rö

ff
en

tl
ic

h
t 

re
ge

lm
äß

ig
 e

in
e 

Li
st

e,
 in

 d
er

 d
ie

 K
ra

n
kh

ei
ts

la
st

 v
er

sc
h

ie
d

en
er

 E
rk

ra
n

ku
n

ge
n

 

b
em

es
se

n
 w

ir
d

 –
 z

u
le

tz
t 

2
0

1
5

 z
u

 3
0

6
 v

er
sc

h
ie

d
en

en
 E

rk
ra

n
ku

n
ge

n
.

A
p

r 
1

5
D

ez
 2

0
1

4
4

.0
0

0
,0

0
 €

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

in
te

rs
ex

-k
o

n
tr

o
ve

rs
B

ei
 In

te
rg

es
ch

le
ch

tl
ic

h
ke

it
 (

d
iv

er
se

 s
ex

 d
ev

el
o

p
m

en
t,

 d
sd

) 
h

an
d

el
t 

es
 s

ic
h

 u
m

 e
in

 u
n

b
ek

an
n

te
s 

u
n

d
 t

ab
u

is
ie

rt
es

 P
h

än
o

m
en

. E
s 

h
an

d
el

t 

si
ch

 u
m

 e
in

en
 O

b
er

b
eg

ri
ff

, d
er

 s
eh

r 
ve

rs
ch

ie
d

en
e 

an
ge

b
o

re
n

e 
Er

sc
h

ei
n

u
n

gs
fo

rm
en

 u
m

fa
ss

t,
 b

ei
 d

en
en

 d
ie

 k
ö

rp
er

lic
h

en
 

G
es

ch
le

ch
ts

m
er

km
al

e 
n

ic
h

t 
al

le
 e

in
em

 G
es

ch
le

ch
t 

en
ts

p
re

ch
en

 (
z.

B
. A

n
d

ro
ge

n
re

si
st

en
z,

 G
o

n
ad

en
d

ys
ge

n
es

ie
n

, K
lin

ef
el

te
r)

. S
ei

t 
2

0
1

3
 

si
eh

t 
d

as
 d

eu
ts

ch
e 

P
er

so
n

en
st

an
d

sr
ec

h
t 

vo
r,

 d
as

s 
d

er
 G

es
ch

le
ch

ts
ei

n
tr

ag
 b

ei
 e

in
em

 K
in

d
 m

it
 n

ic
h

t 
b

es
ti

m
m

b
ar

em
 G

es
ch

le
ch

t 
o

ff
en

 

b
le

ib
en

 m
u

ss
. D

ie
 n

eu
en

 m
ed

iz
in

is
ch

en
 L

ei
tl

in
ie

n
 (

2
0

1
6

) 
ra

te
n

 z
u

 ä
u

ß
er

st
er

 Z
u

rü
ck

h
al

tu
n

g 
h

in
si

ch
tl

ic
h

 ir
re

ve
rs

ib
le

r 
Ei

n
gr

if
fe

 b
ei

m
 n

ic
h

tei

n

w
ill

ig
u

n
gs

fä
h

ig
en

 b
et

ro
ff

en
en

 K
in

d
. O

ff
en

e 
Fr

ag
en

 b
es

te
h

en
 z

u
r 

N
o

tw
en

d
ig

ke
it

 v
o

n
 G

en
it

al
o

p
er

at
io

n
en

, G
o

n
ad

en
en

tf
er

n
u

n
ge

n
, 

H
o

rm
o

n
ga

b
e 

u
n

d
 z

u
m

 „
Er

zi
eh

u
n

gs
ge

sc
h

le
ch

t“
. W

as
 h

ilf
t 

El
te

rn
 in

 ih
re

n
 E

n
ts

ch
ei

d
u

n
gs

p
ro

ze
ss

en
?

A
p

r 
1

7
D

ez
 2

0
9

2
.7

5
0

,0
0

 €

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

Le
b

en
 r

et
te

n
 –

 o
n

lin
e 

R
ea

n
im

at
io

n
str

ai

n
in

g

W
en

n
 je

d
e 

Se
ku

n
d

e 
zä

h
lt

 J
ed

er
 M

en
sc

h
 is

t 
im

 L
au

fe
 s

ei
n

es
 L

eb
en

s 
m

in
d

es
te

n
s 

ei
n

m
al

 d
ab

ei
, w

en
n

 e
in

e 
P

er
so

n
 p

lö
tz

lic
h

 le
b

lo
s 

zu
sa

m
m

en
b

ri
ch

t 
u

n
d

 n
ic

h
t 

m
eh

r 
re

ag
ie

rt
. D

ie
s 

tr
if

ft
 u

n
s 

ga
n

z 
u

n
vo

rb
er

ei
te

t,
 im

 p
ri

va
te

n
 o

d
er

 b
er

u
fl

ic
h

en
 U

m
fe

ld
 o

d
er

 in
 a

lle
r 

Ö
ff

en
tl

ic
h

ke
it

.  
D

as
 s

o
fo

rt
ig

e 
D

u
rc

h
fü

h
re

n
 d

er
 H

er
zd

ru
ck

m
as

sa
ge

 u
n

d
 d

ie
 D

ef
ib

ri
lla

ti
o

n
 d

u
rc

h
 U

m
st

eh
en

d
e 

is
t 

d
ie

 b
es

te
 u

n
d

 o
ft

 e
in

zi
ge

 

C
h

an
ce

, b
ei

 e
in

em
 H

er
zk

re
is

la
u

fs
ti

lls
ta

n
d

 d
as

 L
eb

en
 z

u
 r

et
te

n
. N

u
tz

en
 S

ie
 d

ah
er

 d
ie

 C
h

an
ce

 d
ie

 d
ie

se
r 

K
u

rs
 b

ie
te

t 
u

n
d

 b
er

ei
te

n
 s

ic
h

 a
u

f 

d
en

 E
rn

st
fa

ll 
vo

r.

A
p

r 
1

7
D

ez
 2

0
7

2
.8

0
0

,0
0

 €

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

M
en

ta
le

s 
Tr

ai
n

in
g

In
 v

ie
le

n
 S

tu
d

ie
n

fä
ch

er
n

 s
in

d
 Z

ei
t 

u
n

d
 T

ra
in

in
gs

m
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 z
u

m
 E

rl
er

n
en

 p
ra

kt
is

ch
er

 u
n

d
 k

o
gn

it
iv

er
 F

äh
ig

ke
it

en
 z

u
 k

n
ap

p
. D

ar
ü

b
er

 

h
in

au
s 

st
eh

en
 A

u
sr

eg
u

n
g 

u
n

d
 S

tr
es

s 
ei

n
er

 o
p

ti
m

al
en

 L
ei

st
u

n
g 

in
 d

er
 P

rü
fu

n
g 

o
ft

 im
 W

eg
. M

en
ta

le
s 

Tr
ai

n
in

g 
b

ie
te

t 
d

ie
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

 

ef
fi

zi
en

t 
u

n
d

 in
d

iv
id

u
el

l v
er

sc
h

ie
d

en
st

e 
p

ra
kt

is
ch

e 
u

n
d

 k
o

gn
it

iv
e 

Fä
h

ig
ke

it
en

 z
u

 e
rl

er
n

en
, z

u
 t

ra
in

ie
re

n
 u

n
d

 a
u

fr
ec

h
t 

zu
 e

rh
al

te
n

.
A

p
r 

1
6

D
ez

 2
0

3
2

.7
2

0
,0

0
 €

U
n

iv
er

si
tä

ts
-

kl
in

ik
u

m
 

H
am

b
u

rg
-

Ep
p

en
d

o
rf

Ty
p

 2
 D

IA
B

ET
ES

 –
 a

n
o

n
ym

er
 

R
is

ik
o

te
st

 (
Te

st
en

 S
ie

 Ih
r 

R
is

ik
o

 in
 n

u
r 

5
 M

in
u

te
n

)

V
ie

le
 M

en
sc

h
en

 h
ab

en
 e

in
 e

rh
ö

h
te

s 
R

is
ik

o
 a

n
 T

yp
 2

 D
ia

b
et

es
 z

u
 e

rk
ra

n
ke

n
. J

ed
es

 J
ah

r 
ko

m
m

en
 r

u
n

d
 e

in
e 

h
al

b
e 

M
ill

io
n

 n
eu

e 
D

ia
b

et
ik

er
 

h
in

zu
. O

ft
 b

le
ib

t 
d

ie
 E

rk
ra

n
ku

n
g 

la
n

ge
 Z

ei
t 

u
n

en
td

ec
kt

. <
b

r>
D

em
 s

o
ll 

d
ie

se
r 

Te
st

 m
it

 R
at

sc
h

lä
ge

n
 e

n
tg

eg
en

w
ir

ke
n

. W
er

 g
u

t 
in

fo
rm

ie
rt

 is
t,

 

ka
n

n
 s

ei
n

 R
is

ik
o

 s
en

ke
n

.
A

p
r 

1
6

D
ez

 2
0

8
7

.8
0

0
,0

0
 €

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

B
io

lo
gi

sc
h

er
 A

b
fa

ll
B

io
lo

gi
ca

l r
es

o
u

rc
es

 s
u

ch
 a

s 
b

io
 w

as
te

 a
re

 c
o

n
si

d
er

ed
 a

s 
a 

p
o

te
n

ti
al

 s
o

u
rc

e 
th

at
 c

an
 p

ro
vi

d
e 

va
lu

e 
to

 t
h

e 
ec

o
n

o
m

y 
an

d
 c

o
n

tr
ib

u
te

s 

p
o

si
ti

ve
ly

 t
o

 c
lim

at
e 

ch
an

ge
 a

n
d

 p
ro

te
ct

io
n

 o
f 

re
so

u
rc

es
. T

h
is

 r
eq

u
ir

es
 t

h
e 

im
p

le
m

en
ta

ti
o

n
 o

f 
a 

se
p

ar
at

e 
co

lle
ct

io
n

 o
f 

b
io

-r
es

o
u

rc
es

 a
n

d
 

fu
rt

h
er

 t
re

at
m

en
t 

w
it

h
 it

s 
m

at
er

ia
l a

n
d

 e
n

er
gy

 r
ec

o
ve

ry
 p

at
h

s 
re

sp
ec

ti
ve

ly
 a

n
ae

ro
b

ic
 d

ig
es

ti
o

n
 f

o
llo

w
ed

 b
y 

co
m

p
o

st
in

g 
th

e 
d

ig
es

ta
te

.
Ja

n
 1

6
D

ez
 1

6
3

3
.5

0
0

,0
0

 €
   

   
   

   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

B
io

te
ch

A
ll 

– 
P

ro
d

u
kt

io
n

sve


rf
ah

re
n

 

d
er

 B
io

te
ch

n
o

lo
gi

e

D
as

 P
ro

je
kt

 'B
io

te
ch

A
ll'

 d
es

 In
st

it
u

ts
 f

ü
r 

Te
ch

n
is

ch
e 

B
io

ka
ta

ly
se

 v
er

m
it

te
lt

 in
 F

o
rm

 e
in

es
 G

it
b

o
o

ks
 W

is
se

n
 ü

b
er

 A
llt

ag
sp

ro
d

u
kt

e 
am

 

B
ei

sp
ie

l v
o

n
 H

an
d

cr
em

e.
 D

as
 P

ro
je

kt
 r

ic
h

te
t 

si
ch

 a
n

 z
w

ei
 Z

ie
lg

ru
p

p
en

, a
n

 S
ch

ü
le

r 
u

n
d

 S
ch

ü
le

ri
n

n
en

 im
 Ü

b
er

ga
n

g 
zu

m
 S

tu
d

iu
m

 u
n

d
 a

n
 

St
u

d
ie

re
n

d
e 

zu
m

 B
eg

in
n

 ih
re

s 
St

u
d

iu
m

s.
 A

n
h

an
d

 d
es

 B
ei

sp
ie

ls
 e

in
er

 H
an

d
cr

em
e 

so
lle

n
 d

ie
 In

h
al

ts
st

o
ff

e 
au

f 
ih

re
n

 U
rs

p
ru

n
g,

 ih
re

 

Fu
n

kt
io

n
 u

n
d

 ih
re

 H
er

st
el

lu
n

g 
in

 t
ec

h
n

is
ch

er
 u

n
d

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

er
 S

ic
h

tw
ei

se
 b

el
eu

ch
te

t 
w

er
d

en
. D

ie
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
 w

er
d

en
 d

u
rc

h
 

d
ie

 E
xp

er
im

en
te

 g
el

ei
te

t 
u

n
d

 z
u

m
 S

el
b

er
ex

p
er

im
en

ti
er

en
 a

n
im

ie
rt

, d
ab

ei
 le

rn
en

 s
ie

 g
ru

n
d

le
ge

n
d

e 
P

ri
n

zi
p

ie
n

 d
er

 V
er

fa
h

re
n

st
ec

h
n

ik
 

ke
n

n
en

.

Ja
n

 1
6

D
ez

 1
6

3
3

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

7



Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

C
eP

ro
FI

 -
 T

u
to

ri
en

 z
u

r 
In

fo
rm

at
ik

B
ei

 C
eP

ro
FI

 h
an

d
el

t 
es

 s
ic

h
 u

m
 e

in
 P

ro
je

kt
 v

o
n

 D
ip

l.-
In

g.
 D

io
n

 T
im

m
er

m
an

n
, w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
er

 M
it

ar
b

ei
te

r 
in

 d
er

 A
b

te
ilu

n
g 

fü
r 

Fa
ch

d
id

ak
ti

k 
d

er
 In

ge
n

ie
u

rw
is

se
n

sc
h

af
te

n
 a

n
 d

er
 T

U
 H

am
b

u
rg

 u
n

d
 D

r.
 C

h
ri

st
ia

n
 K

au
tz

, P
ro

fe
ss

o
r 

fü
r 

Fa
ch

d
id

ak
ti

k 
d

er
 

In
ge

n
ie

u
rw

is
se

n
sc

h
af

te
n

 u
n

d
 L

ei
te

r 
d

er
 A

b
te

ilu
n

g 
fü

r 
Fa

ch
d

id
ak

ti
k 

d
er

 In
ge

n
ie

u
rw

is
se

n
sc

h
af

te
n

 a
n

 d
er

 T
U

 H
am

b
u

rg
. C

eP
ro

FI
 li

ef
er

t 

Tu
to

ri
en

 z
u

r 
In

fo
rm

at
ik

, d
ie

 a
ls

 e
rg

än
ze

n
d

e 
Le

h
rm

at
er

ia
lie

n
 k

o
n

zi
p

ie
rt

 s
in

d
, u

m
 t

ra
d

it
io

n
el

le
 V

o
rl

es
u

n
ge

n
, S

ch
u

lu
n

te
rr

ic
h

t 
u

n
d

 k
la

ss
is

ch
e 

Le
h

rb
ü

ch
er

 z
u

 k
o

m
p

le
m

en
ti

er
en

. D
ie

 T
u

to
ri

en
 b

et
o

n
en

 v
o

r 
al

le
m

 d
as

 V
er

st
än

d
n

is
 d

er
 g

ru
n

d
le

ge
n

d
en

 K
o

n
ze

p
te

 d
er

 In
fo

rm
at

ik
 u

n
d

 

P
ro

gr
am

m
ie

ru
n

g 
so

w
ie

 d
er

en
 Z

u
sa

m
m

en
h

än
ge

.

Ja
n

 1
6

D
ez

 1
6

4
1

.2
2

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

H
o

p
-o

n
 –

 W
eg

e 
zu

 e
in

em
 

B
ild

u
n

gs
ab

sc
h

lu
ss

H
o

p
-o

n
 is

t 
ei

n
 K

o
o

p
er

at
io

n
sp

ro
je

kt
, w

el
ch

es
 z

u
n

äc
h

st
 m

it
 d

er
 T

U
 H

am
b

u
rg

 u
n

d
 d

er
 IN

B
A

S 
G

m
b

H
 im

 R
ah

m
en

 d
er

 H
am

b
u

rg
 O

p
en

 O
n

lin
e 

U
n

iv
er

si
ty

 (
H

O
O

U
) 

in
it

iie
rt

 w
u

rd
e.

 H
o

p
-o

n
 f

o
ku

ss
ie

rt
e 

in
 e

in
er

 e
rs

te
n

 P
ro

je
kt

p
h

as
e 

au
f 

W
eg

e 
zu

m
 B

er
u

fs
ab

sc
h

lu
ss

 f
ü

r 
er

w
ac

h
se

n
e 

N
eu

an
ko

m
m

en
d

e 
in

 D
eu

ts
ch

la
n

d
. I

n
 e

in
er

 z
w

ei
te

n
 P

ro
je

kt
p

h
as

e 
w

u
rd

e 
H

o
p

-o
n

 m
it

 [
K

ir
o

n
 O

p
en

 H
ig

h
er

 E
d

u
ca

ti
o

n
 

gG
m

b
H

](
h

tt
p

s:
//

ki
ro

n
.n

go
/)

 u
n

d
 d

er
 [

D
Q

G
 m

b
h

](
h

tt
p

s:
//

w
w

w
.d

q
gb

er

lin
.d

e/
) 

 f
ü

r 
St

u
d

ie
n

in
te

re
ss

ie
rt

e 
w

ei
te

re
n

tw
ic

ke
lt

.  

G
ru

n
d

an
n

ah
m

en
 v

o
n

 H
o

p
-o

n
 s

in
d

: -
 E

rw
ac

h
se

n
e 

h
ab

en
 im

 V
er

la
u

f 
ih

re
s 

Le
b

en
s 

 f
o

rm
el

le
 u

n
d

 in
fo

rm
el

le
 B

ild
u

n
gs

- 
u

n
d

 

B
er

u
fs

er
fa

h
ru

n
ge

n
 s

o
w

ie
 K

o
m

p
et

en
ze

n
 e

rw
o

rb
en

.-
 D

ie
se

 E
rf

ah
ru

n
ge

n
 u

n
d

 K
o

m
p

et
en

ze
n

 k
ö

n
n

en
 u

n
d

 s
o

llt
en

 f
ü

r 
u

n
d

 a
u

f 
ei

n
em

 W
eg

 z
u

 

ei
n

em
 b

er
u

fl
ic

h
en

 o
d

er
 a

ka
d

em
is

ch
en

 B
ild

u
n

gs
ab

sc
h

lu
ss

 g
en

u
tz

t 
u

n
d

 b
er

ü
ck

si
ch

ti
gt

 w
er

d
en

. Z
ie

l i
st

 e
s,

 N
u

tz
en

d
e 

ei
n

 p
aa

r 
St

at
io

n
en

 a
u

f 

ih
re

m
 W

eg
 z

u
 b

eg
le

it
en

. D
er

 F
o

ku
s 

lie
gt

 d
ab

ei
 a

u
f 

d
en

 a
lt

er
n

at
iv

en
 W

eg
en

 z
u

 e
in

em
 B

er
u

fs
ab

sc
h

lu
ss

 u
n

d
 W

eg
en

 z
u

 e
in

em
 

St
u

d
ie

n
ab

sc
h

lu
ss

 f
ü

r 
Er

w
ac

h
se

n
e.

 D
ie

 r
ec

h
tl

ic
h

en
 R

ah
m

en
b

ed
in

gu
n

ge
n

 f
ü

r 
Er

w
ac

h
se

n
e 

im
 o

d
er

 n
ac

h
 e

in
em

 A
sy

lv
er

fa
h

re
n

 w
er

d
en

 

b
er

ü
ck

si
ch

ti
gt

.

Ja
n

 1
7

D
ez

 1
8

1
1

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

K
n

if
fe

lix
H

in
te

r 
K

n
if

fe
lix

 v
er

b
ir

gt
 s

ic
h

 d
er

 M
it

m
ac

h
-E

xp
er

im
en

ti
er

-B
lo

g 
d

er
 K

IN
D

ER
FO

R
SC

H
ER

 a
n

 d
er

 T
U

H
H

. I
m

 B
lo

g 
w

er
d

en
 a

llt
äg

lic
h

e 
Si

tu
at

io
n

en
 

n
äh

er
 u

n
te

r 
d

ie
 L

u
p

e 
ge

n
o

m
m

en
. W

ie
 b

ek
o

m
m

t 
m

an
 z

u
m

 B
ei

sp
ie

l s
ei

n
e 

P
iz

za
 s

o
 r

ic
h

ti
g 

sc
h

ö
n

 w
ei

ch
 u

n
d

 f
lu

ff
ig

? 
B

ei
 K

n
if

fe
lix

 

d
u

rc
h

la
u

fe
n

 d
ie

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

, ä
h

n
lic

h
 w

ie
 b

ei
 e

in
em

 C
o

m
p

u
te

rs
p

ie
l, 

au
fe

in
an

d
er

 a
u

fb
au

en
d

e 
Fo

rs
ch

u
n

gs
m

is
si

o
n

en
. D

ie
 A

u
fg

ab
en

 

si
n

d
 in

 e
in

e 
n

ar
ra

ti
ve

 G
es

ch
ic

h
te

 e
in

ge
b

u
n

d
en

, i
n

 d
er

en
 R

ah
m

en
 d

ie
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
, z

u
sa

m
m

en
 m

it
 M

o
d

er
at

o
ri

n
 S

te
ff

ie
 u

n
d

 L
u

p
e 

Fe
lix

, 

m
it

 k
n

if
fe

lig
en

 A
llt

ag
sr

ät
se

ln
 k

o
n

fr
o

n
ti

er
t 

w
er

d
en

. D
en

 n
at

u
rw

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 H
in

te
rg

rü
n

d
en

 k
o

m
m

en
 d

ie
 L

er
n

en
d

en
 m

it
te

ls
 

R
ec

h
er

ch
e 

u
n

d
 E

xp
er

im
en

te
n

 S
ch

ri
tt

 f
ü

r 
Sc

h
ri

tt
 a

u
f 

d
ie

 S
ch

lic
h

e.
 D

ab
ei

 k
ö

n
n

en
 s

ie
 s

ic
h

 in
 d

er
 B

lo
g-

C
o

m
m

u
n

it
y 

ü
b

er
 ih

re
 E

rg
eb

n
is

se
 

au
st

au
sc

h
en

 o
d

er
 d

ie
 v

ie
le

n
 k

le
in

en
 S

p
ie

le
 u

n
d

 Q
u

iz
ze

 a
u

sp
ro

b
ie

re
n

. N
eb

en
 d

em
 M

it
m

ac
h

-A
n

ge
b

o
t 

fü
r 

ei
n

e 
jü

n
ge

re
 Z

ie
lg

ru
p

p
e 

gi
b

t 
es

 

im
 B

lo
g 

au
ch

 W
ei

te
rb

ild
u

n
gs

an
ge

b
o

te
 z

u
m

 E
xp

er
im

en
ti

er
en

 m
it

 K
in

d
er

n
 –

 f
ü

r 
al

le
, d

ie
 s

el
b

st
 g

er
n

 e
in

m
al

 e
in

e 
Ex

p
er

im
en

ti
er

st
u

n
d

e 
fü

r 

H
er

an
w

ac
h

se
n

d
e 

ge
st

al
te

n
 m

ö
ch

te
n

.

Ja
n

 1
6

D
ez

 2
0

1
5

5
.0

0
0

,0
0

 €
   

   
   

 

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

K
n

if
fe

lix
 H

u
b

sc
h

ra
u

b
er

 R
ät

se
l -

 

Ze
ic

h
n

en
 le

rn
en

 in
 2

D
 u

n
d

 3
D

W
o

ru
m

 g
eh

t 
es

 im
 H

u
b

sc
h

ra
u

b
er

 R
ät

se
l?

K
le

in
e 

u
n

d
 g

ro
ß

e 
Fo

rs
ch

er
 k

ö
n

n
en

 im
 K

n
if

fe
lix

 H
u

b
sc

h
ra

u
b

er
 R

ät
se

l d
er

 F
ra

ge
 n

ac
h

ge
h

en
, w

ie
 

m
an

 v
o

n
 d

er
 Id

ee
 im

 K
o

p
f 

zu
m

 P
ro

d
u

kt
 k

o
m

m
t.

  A
ls

o
 w

as
 b

ra
u

ch
t 

m
an

, u
m

 z
u

m
 B

ei
sp

ie
l a

u
s 

d
er

 Id
ee

 e
in

es
 H

u
b

sc
h

ra
u

b
er

s 
d

an
n

 e
in

 

ri
ch

ti
ge

s 
P

ro
d

u
kt

 h
er

zu
st

el
le

n
 (

z.
 B

. e
in

en
 r

ic
h

ti
ge

n
 H

u
b

sc
h

ra
u

b
er

, e
in

 M
o

d
el

l-
H

u
b

sc
h

ra
u

b
er

 o
d

er
 e

in
 S

p
ie

lz
eu

gh
u

b
sc

h
ra

u
b

er
)?

 In
 

d
ie

se
m

 R
ät

se
l w

er
d

en
 d

ie
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
: s

el
b

er
 e

in
 M

o
d

el
l b

au
en

, h
er

au
sf

in
d

en
, w

as
 Z

w
ei

d
im

en
si

o
n

al
it

ät
 (

2
D

) 
u

n
d

 

D
re

im
in

en
si

o
n

al
it

ät
 (

3
D

) 
b

ed
eu

te
t 

u
n

d
 d

as
 Z

ei
ch

n
en

 in
 2

D
 u

n
d

 3
D

 le
rn

en
. A

n
 w

en
 r

ic
h

te
t 

si
ch

 d
as

 H
u

b
sc

h
ra

u
b

er
 R

ät
se

l?
 A

n
 K

in
d

er
 u

n
d

 

Ju
ge

n
d

lic
h

e 
(v

o
n

 d
er

 3
. K

la
ss

e 
b

is
 z

u
m

 A
b

it
u

r)
 u

n
d

 a
n

 E
lt

er
n

 u
n

d
 P

äd
ag

o
ge

n
, d

ie
 m

it
 K

in
d

er
n

 e
xp

er
im

en
ti

er
en

 m
ö

ch
te

n
.

Ja
n

 2
0

D
ez

 2
0

4
0

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

K
o

n
fe

re
n

zt
is

ch
U

m
 in

te
rn

at
io

n
al

 e
rf

o
lg

re
ic

h
 v

er
h

an
d

el
n

 z
u

 k
ö

n
n

en
, m

u
ss

 m
an

 n
ic

h
t 

n
u

r 
V

er
tr

au
en

 a
u

fb
au

en
, s

o
n

d
er

n
 a

u
ch

 e
in

e 
gu

te
 K

en
n

tn
is

 ü
b

er
 

W
er

te
 u

n
d

 N
o

rm
en

 d
es

 K
u

lt
u

rk
re

is
es

 s
ei

n
es

 G
eg

en
ü

b
er

s 
m

it
b

ri
n

ge
n

. D
am

it
 s

ic
h

 a
m

 E
n

d
e 

al
le

 V
er

h
an

d
lu

n
gs

p
ar

te
ie

n
 a

ls
 G

ew
in

n
er

 

fü
h

le
n

, i
st

 e
s 

w
ic

h
ti

g,
 g

ru
n

d
le

ge
n

d
e 

V
er

h
an

d
lu

n
gs

st
ra

te
gi

en
 z

u
 k

en
n

en
.

Ja
n

 1
6

D
ez

 1
6

3
.6

0
0

,0
0

 €
   

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Le
ct

u
re

sf
o

rF
u

tu
re

D
as

 P
ro

je
kt

 L
ec

tu
re

s 
fo

r 
Fu

tu
re

 s
et

zt
 s

ic
h

 z
u

m
 Z

ie
l d

ig
it

al
e 

 R
in

gv
o

rl
es

u
n

ge
n

 m
it

 t
ra

n
sd

is
zi

p
lin

är
en

 B
et

ra
ch

tu
n

ge
n

 z
u

 a
kt

u
el

le
n

  

U
m

w
el

th
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 in

 d
er

 U
n

iv
er

si
tä

ts
la

n
d

sc
h

af
t 

al
s 

n
eu

e 
w

is
se

n
sc

h
af

lt
ic

h
e 

K
o

m
m

u
n

ik
at

io
n

sf
o

rm
 z

u
 im

p
le

m
en

ti
er

en
. G

lo
b

al
e 

H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 b

ra
u

ch
en

 t
ra

n
sd

is
zi

p
lin

är
e 

B
et

ra
ch

tu
n

ge
n

, u
m

 b
as

ie
re

n
d

 a
u

f 
A

n
al

ys
en

 L
ö

su
n

gs
an

sä
tz

e 
zu

 e
n

tw
ic

ke
ln

. M
it

 e
in

er
 

h
et

er
o

ge
n

en
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 C
o

m
m

u
n

it
y 

zu
 d

en
 T

h
em

en
 v

o
n

 L
ec

tu
re

s 
fo

r 
 F

u
tu

re
 z

u
 a

rb
ei

te
n

 u
n

d
 O

ER
s 

zu
 p

ro
d

u
zi

er
en

 s
eh

en
 w

ir
 a

ls
 

C
h

an
ce

 e
in

e 
C

o
m

m
u

n
it

y 
 o

f 
P

ra
ct

ic
e 

zu
 e

ta
b

lie
re

n
, d

ie
 a

u
ch

 d
en

 O
p

en
 S

ci
en

ce
 G

ed
an

ke
n

 w
ei

te
rt

rä
gt

. D
ie

s 
fö

rd
er

t 
d

ie
 D

ig
it

al
 L

it
er

ac
y 

u
n

d
 

er
ö

ff
n

et
 n

eu
e 

W
eg

e 
d

er
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 K
o

m
m

u
n

ik
at

io
n

.

V
is

io
n

: D
u

rc
h

 d
ie

 E
ta

b
lie

ru
n

g 
ei

n
er

 O
p

en
 S

ci
en

ce
 K

u
lt

u
r,

 in
sb

es
o

n
d

er
e 

W
is

se
n

 f
ü

r 
Lö

su
n

gs
an

sä
tz

e 
b

re
n

n
en

d
er

 

U
m

w
el

th
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 z

u
gä

n
gl

ic
h

 z
u

 m
ac

h
en

 u
n

d
 s

o
 g

em
ei

n
sa

m
 g

lo
b

al
 A

n
sä

tz
e 

zu
 e

ra
rb

ei
te

n
 d

ie
 lo

ka
le

 p
o

si
ti

ve
 V

er
än

d
er

u
n

ge
n

 

b
ew

eg
en

. 

Ja
n

 2
0

D
ez

 2
0

7
0

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

8



Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

M
ik

iE
: M

ik
ro

b
en

 im
 E

in
sa

tz
D

ie
 M

ik
ro

b
io

lo
gi

e 
b

ef
as

st
 s

ic
h

 m
it

 M
ik

ro
b

en
 u

n
d

 ih
re

n
 m

o
le

ku
la

re
n

 W
er

kz
eu

ge
n

. D
as

 F
as

zi
n

ie
re

n
d

e 
d

ie
se

r 
M

ik
ro

o
rg

an
is

m
en

 is
t,

 d
as

s 
si

e 

ü
b

er
al

l z
u

 f
in

d
en

 s
in

d
 u

n
d

 s
ie

 d
ie

 e
xt

re
m

st
en

 L
eb

en
sr

äu
m

e 
b

es
ie

d
el

n
. S

o
 e

xi
st

ie
re

n
 s

ie
 im

 E
is

, i
n

 h
ei

ß
en

 Q
u

el
le

n
, i

n
 S

al
zs

ee
n

 u
n

d
 s

o
ga

r 
in

 

d
er

 T
ie

fs
ee

. U
m

 d
ie

 s
p

an
n

en
d

e 
W

el
t 

d
er

 M
ik

ro
b

io
lo

gi
e 

er
le

b
b

ar
 z

u
 m

ac
h

en
, e

n
tw

ic
ke

lt
 d

as
 In

st
it

u
t 

fü
r 

Te
ch

n
is

ch
e 

M
ik

ro
b

io
lo

gi
e 

(T
ec

h
n

is
ch

e 
U

n
iv

er
si

tä
t 

H
am

b
u

rg
) 

d
er

ze
it

 d
re

i i
n

h
al

tl
ic

h
 e

n
g 

m
it

ei
n

an
d

er
 v

er
w

o
b

en
e 

Le
rn

m
o

d
u

le
 u

n
te

r 
d

em
 T

it
el

 „
M

ik
ro

b
en

 im
 E

in
sa

tz
“.

 

In
 e

in
em

 M
ix

 a
u

s 
V

id
eo

s,
 T

ex
te

n
, W

ik
is

 u
n

d
 in

te
ra

kt
iv

en
 Q

u
iz

ze
n

 k
ö

n
n

en
 s

ic
h

 d
ie

 L
er

n
en

d
en

 im
 S

el
b

st
st

u
d

iu
m

 d
ie

 T
h

em
en

 

„E
xt

re
m

o
p

h
ile

“ 
u

n
d

 „
N

ac
h

h
al

ti
ge

 B
io

te
ch

n
o

lo
gi

e“
 e

ra
rb

ei
te

n
, u

m
 a

n
sc

h
lie

ß
en

d
 im

 v
ir

tu
el

le
n

 L
ab

o
r 

al
s 

M
ik

ro
b

io
lo

ge
 a

kt
iv

 z
u

 w
er

d
en

.

A
p

r 
1

7
D

ez
 2

0
3

8
5

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
 

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

M
IN

Ts
p

re
ch

en
D

as
 W

o
rt

 M
IN

T 
se

tz
t 

si
ch

 a
u

s 
d

en
 In

it
ia

le
n

 v
o

n
 M

at
h

em
at

ik
, I

n
fo

rm
at

ik
, N

at
u

rw
is

se
n

sc
h

af
te

n
 u

n
d

 T
ec

h
n

ik
 z

u
sa

m
m

en
. M

IN
Ts

p
re

ch
en

 is
t 

ei
n

 A
n

ge
b

o
t 

d
er

 K
in

d
er

fo
rs

ch
er

 a
n

 d
er

 T
U

H
H

, e
in

er
 N

ac
h

w
u

ch
si

n
it

ia
ti

ve
 d

er
 T

ec
h

n
is

ch
en

 U
n

iv
er

si
tä

t 
H

am
b

u
rg

. E
s 

en
tf

ü
h

rt
 

D
eu

ts
ch

le
rn

en
d

e 
in

 d
ie

 W
el

t 
d

er
 N

at
u

rw
is

se
n

sc
h

af
te

n
 u

n
d

 z
ei

gt
, w

ie
 le

ic
h

t 
es

 is
t,

 s
ic

h
 in

 ih
r 

zu
 v

er
st

än
d

ig
en

. W
äh

re
n

d
 s

ic
h

 d
ie

 N
u

tz
er

 

d
es

 O
n

lin
e 

P
ro

gr
am

m
s 

m
it

 n
at

u
rw

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 F
ra

ge
st

el
lu

n
ge

n
 a

u
se

in
an

d
er

se
tz

en
 u

n
d

 e
xp

er
im

en
ti

er
en

, k
ö

n
n

en
 s

ie
 g

an
z 

sp
ie

le
ri

sc
h

 D
eu

ts
ch

 le
rn

en
 u

n
d

 m
it

 a
n

d
er

en
 S

p
ra

ch
le

rn
er

n
 in

 K
o

n
ta

kt
 k

o
m

m
en

. 

Ja
n

 1
6

D
ez

 2
0

8
2

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

O
ER

ie
n

ta
ti

o
n

 –
 D

ei
n

 K
o

m
p

as
s 

fü
r 

o
ff

en
e 

B
ild

u
n

gs
m

at
er

ia
lie

n

O
ER

ie
n

ta
ti

o
n

 is
t 

ei
n

 o
ff

en
es

, d
ig

it
al

es
 L

er
n

an
ge

b
o

t 
fü

r 
Le

h
ra

m
ts

tu
d

ie
re

n
d

e 
u

n
d

 L
eh

re
n

d
e,

 d
as

 ü
b

er
 d

ie
 E

rs
te

llu
n

g 
u

n
d

 V
er

w
en

d
u

n
g 

vo
n

 

O
ER

 -
 a

ls
o

 o
ff

en
e 

B
ild

u
n

gs
m

at
er

ia
lie

n
 -

 a
u

fk
lä

rt
. O

h
n

e 
A

n
m

el
d

u
n

g 
u

n
d

 K
o

st
en

 k
ö

n
n

en
 s

ic
h

 In
te

re
ss

ie
rt

e 
d

ie
 v

er
sc

h
ie

d
en

en
 K

ap
it

el
 d

es
 

G
it

B
o

o
ks

 im
 e

ig
en

en
 T

em
p

o
 d

u
rc

h
le

se
n

 u
n

d
 s

ic
h

 s
o

m
it

 z
u

m
 T

h
em

a 
O

ER
 w

ei
te

rb
ild

en
.  

Fü
r 

ei
n

en
 n

ie
d

ri
gsc

h

w
el

lig
en

 E
in

st
ie

g 
in

 d
as

 

Th
em

a 
w

ir
d

 z
u

d
em

 v
o

re
rs

t 
ü

b
er

 d
en

 E
in

sa
tz

 d
ig

it
al

er
 M

ed
ie

n
 in

 d
er

 L
eh

re
 b

er
ic

h
te

t.
 E

s 
w

er
d

en
 P

o
te

n
zi

al
e 

u
n

d
 K

o
n

ze
p

te
 d

er
 

M
ed

ie
n

d
id

ak
ti

k 
vo

rg
es

te
llt

 u
n

d
 a

u
ch

 d
as

 T
h

em
a 

U
rh

eb
er

re
ch

t 
in

 d
er

 L
eh

re
 w

ir
d

 b
et

ra
ch

te
t.

  A
n

sc
h

lie
ß

en
d

 g
eh

t 
es

 S
ch

ri
tt

 f
ü

r 
Sc

h
ri

tt
 -

 im
 

Si
n

n
e 

d
es

 m
ar

it
im

en
 M

o
tt

o
s 

vo
n

 O
ER

ie
n

ta
ti

o
n

 e
h

er
 In

se
l f

ü
r 

In
se

l -
 u

m
 d

as
 K

en
n

en
le

rn
en

, V
er

st
eh

en
, A

n
w

en
d

en
 u

n
d

 E
rs

te
lle

n
 v

o
n

 O
ER

.  

B
ei

 F
ra

ge
n

 o
d

er
 A

n
re

gu
n

ge
n

 s
te

h
t 

n
eb

en
 d

em
 G

it
B

o
o

k 
au

ch
 e

in
 F

o
ru

m
 z

u
r 

V
er

fü
gu

n
g,

 in
 d

em
 s

ic
h

 a
u

sg
et

au
sc

h
t 

w
er

d
en

 k
an

n
.

M
ai

 1
7

Se
p

 1
8

6
.0

0
0

,0
0

 €
   

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Q
u

aX
P

W
o

 T
ec

h
n

ik
en

 d
es

 m
as

ch
in

el
le

n
 L

er
n

en
s 

ei
n

ge
se

tz
t 

w
er

d
en

, l
ie

gt
 d

as
 H

au
p

ta
u

ge
n

m
er

k 
o

ft
 a

u
f 

d
en

 E
rg

eb
n

is
se

n
 d

es
 L

er
n

en
s 

u
n

d
 w

en
ig

er
 

au
f 

d
en

 D
at

en
, d

ie
 d

er
en

 G
ru

n
d

la
ge

 d
ar

st
el

le
n

. D
ab

ei
 k

ö
n

n
en

 (
Tr

ai
n

in
gs

-)
 D

at
en

 v
o

n
 s

ch
le

ch
te

r 
Q

u
al

it
ät

 d
ie

se
 E

rg
eb

n
is

se
 s

o
w

o
h

l 

d
eu

tl
ic

h
 a

ls
 a

u
ch

 s
u

b
ti

l v
er

ze
rr

en
. D

as
 P

ro
je

kt
 w

ill
 d

ah
er

 e
in

 B
ew

u
ss

ts
ei

n
 s

ch
af

fe
n

 -
 o

d
er

 s
ch

är
fe

n
 -

 f
ü

r 
D

at
en

q
u

al
it

ät
sp

ro
b

le
m

e 
im

 

m
as

ch
in

el
le

n
 L

er
n

en
. D

er
 K

u
rs

 b
ez

ie
h

t 
au

sd
rü

ck
lic

h
 In

te
re

ss
ie

rt
e 

o
h

n
e 

In
fo

rm
at

ik
vo

rk
en

n
tn

is
se

 e
in

. A
n

h
an

d
 v

o
n

 A
n

w
en

d
u

n
gs

p
ro

b
le

m
en

 

(K
o

lli
si

o
n

se
rk

en
n

u
n

g,
 B

ild
kl

as
si

fi
ka

ti
o

n
 u

n
d

 S
en

ti
m

en
t-

A
n

al
ys

e 
in

 T
ex

t)
 u

n
d

 u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
en

 T
yp

en
 v

o
n

 D
at

en
sä

tz
en

 u
n

te
rs

u
ch

en
 d

ie
 

St
u

d
ie

re
n

d
en

 v
er

sc
h

ie
d

en
ar

ti
ge

 D
at

en
p

ro
b

le
m

e 
ex

p
er

im
en

te
ll 

u
n

d
 b

eg
ri

ff
lic

h
 u

n
d

 a
rb

ei
te

n
 m

it
 v

er
sc

h
ie

d
en

en
 M

et
h

o
d

en
 d

er
 

D
at

en
q

u
al

it
ät

sv
er

b
es

se
ru

n
g.

 D
er

 K
u

rs
 is

t 
ko

n
zi

p
ie

rt
 a

ls
 in

te
ra

kt
iv

er
 o

n
lin

e-
K

u
rs

 in
 d

re
i B

lö
ck

en
, a

n
 d

er
en

 E
n

d
e 

ei
n

e 
Li

ve
-S

p
re

ch
st

u
n

d
e 

st
eh

t.
 S

tu
d

ie
re

n
d

e 
m

it
 P

ro
gr

am
m

ie
re

rf
ah

ru
n

g 
lö

se
n

 A
u

fg
ab

en
 m

it
 J

yp
te

r 
N

o
te

b
o

o
k.

Ja
n

 2
0

D
ez

 2
0

7
0

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

R
o

b
o

te
r 

p
ro

gr
am

m
ie

re
n

 m
it

 

R
IN

O
cl

o
u

d

R
IN

O
cl

o
u

d
 is

t 
ei

n
 a

b
w

ec
h

sl
u

n
gs

re
ic

h
es

 A
n

ge
b

o
t,

 m
it

 d
es

se
n

 H
ilf

e 
n

eu
gi

er
ig

e 
u

n
d

 in
te

re
ss

ie
rt

e 
Te

iln
eh

m
en

d
e 

sp
ie

le
ri

sc
h

 d
en

 E
in

st
ie

g 
in

 

d
ie

 g
ra

p
h

is
ch

e 
P

ro
gr

am
m

ie
ru

n
g 

ei
n

es
 L

EG
O

-M
in

d
st

o
rm

s 
R

o
b

o
te

rs
 e

rl
er

n
en

. E
in

ge
fü

h
rt

 w
ir

d
 R

IN
O

cl
o

u
d

 v
o

n
 G

ru
n

d
la

ge
n

an
le

it
u

n
ge

n
, d

en
 

so
ge

n
an

n
te

n
 L

ek
ti

o
n

en
, m

it
 d

en
en

 d
ie

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

 d
u

rc
h

 d
ie

 F
u

n
kt

io
n

en
 d

es
 R

IN
O

cl
o

u
d

-E
d

it
o

rs
 g

ef
ü

h
rt

 w
er

d
en

. D
ie

se
 w

er
d

en
 

d
u

rc
h

 k
le

in
e 

Q
u

iz
ze

 u
n

te
rs

tü
tz

t,
 d

ie
 d

en
 L

er
n

fo
rt

sc
h

ri
tt

 d
er

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

 e
rk

en
n

en
 u

n
d

 d
ie

 n
äc

h
st

e 
St

u
fe

 f
re

i g
eb

en
 o

d
er

 e
b

en
 n

o
ch

 

m
al

 in
d

iv
id

u
el

l v
er

ti
ef

en
d

 a
u

f 
ei

n
en

 S
ch

w
er

p
u

n
kt

 e
in

ge
h

en
. N

ac
h

 u
n

d
 n

ac
h

 k
ö

n
n

en
 d

ie
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
 e

ig
en

e 
P

ro
gr

am
m

co
d

es
 

ge
n

er
ie

re
n

 u
n

d
 le

rn
en

 d
en

 R
o

b
o

te
r 

zu
 s

te
u

er
n

. I
m

 A
n

sc
h

lu
ss

 a
n

 d
ie

 e
rf

o
lg

re
ic

h
 a

b
ge

sc
h

lo
ss

en
en

 E
in

fü
h

ru
n

ge
n

 k
ö

n
n

en
 d

ie
 

Te
iln

eh
m

en
d

en
 e

in
en

 s
ta

ti
o

n
är

, a
n

 d
er

 T
U

H
H

 b
ef

in
d

lic
h

en
 R

o
b

o
te

r 
ü

b
er

 d
ie

 W
eb

ap
p

lik
at

io
n

 p
ro

gr
am

m
ie

re
n

 u
n

d
 d

u
rc

h
 v

er
sc

h
ie

d
en

e 

A
u

fg
ab

en
sz

en
ar

ie
n

 in
 s

ei
n

er
 R

o
b

o
te

ra
re

n
a 

st
eu

er
n

. D
as

, d
em

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

 z
u

rü
ck

 g
es

p
ie

ge
lt

e 
V

id
eo

 d
es

 R
o

b
o

te
rs

 e
rm

ö
gl

ic
h

t 
ei

n
e 

B
eo

b
ac

h
tu

n
g 

d
es

 L
er

n
er

fo
lg

s 
in

 E
ch

tz
ei

t.
 E

rg
än

zt
 w

ir
d

 d
ie

 R
o

b
o

te
ra

n
st

eu
er

u
n

g 
d

u
rc

h
 e

in
e 

C
h

at
fu

n
kt

io
n

 z
u

 e
in

em
 T

u
to

r_
in

, d
er

 m
it

 

K
n

o
w

-h
o

w
 d

en
 L

er
n

er
fo

lg
 d

es
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
 u

n
te

rs
tü

tz
t.

 D
ie

se
s 

M
it

m
ac

h
an

ge
b

o
t 

d
ie

n
t 

d
em

 S
ta

rt
 in

 d
ie

 P
ro

gr
am

m
ie

ru
n

g,
 u

n
d

 k
an

n
 

u
n

d
 d

ar
f 

vo
n

 je
d

er
 A

lt
er

ss
tu

fe
 a

u
sg

et
es

te
t 

w
er

d
en

! 
So

m
it

 is
t 

d
ie

 p
ri

m
är

e,
 ju

n
ge

 Z
ie

lg
ru

p
p

e,
 a

u
f 

al
le

 N
eu

gi
er

ig
en

 z
u

 e
rw

ei
te

rn
, d

ie
 

ge
n

er
el

l s
ch

o
n

 m
al

 E
rf

ah
ru

n
g 

m
it

 P
ro

gr
am

m
ie

ru
n

g 
sa

m
m

el
n

 w
o

llt
en

. W
er

 a
u

f 
d

en
 G

es
ch

m
ac

k 
ge

ko
m

m
en

 is
t,

 k
an

n
 in

 f
es

te
n

 R
o

b
o

ti
k-

 

u
n

d
 T

ec
h

n
ik

ku
rs

en
 v

o
n

 r
o

b
o

ti
k@

TU
H

H
 in

 K
le

in
gr

u
p

p
en

 s
ei

n
e 

Er
fa

h
ru

n
ge

n
 t

ei
le

n
, e

rw
ei

te
rn

 u
n

d
 m

it
 a

b
w

ec
h

sl
u

n
gs

re
ic

h
en

  

R
o

b
o

te
rs

ys
te

m
en

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

P
ro

gr
am

m
ie

rs
p

ra
ch

en
 le

rn
en

.

A
p

r 
1

7
M

rz
 2

0
1

9
3

.5
0

0
,0

0
 €

   
   

   
 

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

R
U

V
IV

A
L

R
U

V
IV

A
L 

er
st

el
lt

 E
-L

ea
rn

in
g 

M
at

er
ia

lie
n

, d
ie

 s
ic

h
 m

it
 d

er
 n

ac
h

h
al

ti
ge

n
 lä

n
d

lic
h

en
  E

n
tw

ic
kl

u
n

g 
b

es
ch

äf
ti

ge
n

. D
as

 P
ro

je
kt

 b
es

te
h

t 
se

it
 

2
0

1
6

 im
 R

ah
m

en
 d

er
 H

am
b

u
rg

 O
p

en
 O

n
lin

e 
U

n
iv

er
si

ty
 (

H
O

O
U

).
 D

as
 R

U
V

IV
A

L 
Te

am
 a

rb
ei

te
t 

am
 In

st
it

u
t 

fü
r 

A
b

w
as

se
rw

ir
ts

ch
af

t 
u

n
d

 

G
ew

äs
se

rs
ch

u
tz

 (
A

W
W

),
 w

el
ch

es
 a

n
 d

er
 T

ec
h

n
is

ch
en

 U
n

iv
er

si
tä

t 
H

am
b

u
rg

 (
TU

H
H

) 
an

ge
si

ed
el

t 
is

t.

Zi
el

 is
t 

es
, W

is
se

n
 ü

b
er

 n
ac

h
h

al
ti

ge
 P

ra
kt

ik
en

 z
u

 v
er

b
re

it
en

. D
ie

se
 E

-L
ea

rn
in

g 
W

eb
si

te
 g

ib
t 

d
ir

 d
ie

 W
er

kz
eu

ge
, u

m
 n

ac
h

h
al

ti
ge

 P
ra

kt
ik

en
 

in
 d

en
 B

er
ei

ch
en

 S
an

it
är

ve
rs

o
rg

u
n

g,
 W

as
se

r-
 u

n
d

 B
o

d
en

sc
h

u
tz

 u
m

zu
se

tz
en

.

A
p

r 
1

6
D

ez
 2

0
3

1
8

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
 

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

9



Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Sc
iF

iV
is

io
n

s
Im

 P
ro

je
kt

 S
ci

Fi
V

is
io

n
s 

ge
h

t 
es

 v
o

r 
al

le
m

 u
m

 d
as

 D
en

ke
n

 v
o

n
 Z

u
ku

n
ft

, a
ls

o
 u

m
 d

ie
 F

ra
ge

, w
ie

 d
ie

 Z
u

ku
n

ft
 a

u
ss

eh
en

 k
ö

n
n

te
. D

ab
ei

 w
o

lle
n

 

w
ir

 d
ie

 S
ci

en
ce

 F
ic

ti
o

n
 (

SF
) 

n
u

tz
en

, u
m

 in
 F

o
rm

 v
o

n
 W

as
 w

är
e 

w
en

n
?-

Ex
p

er
im

en
te

n
 ü

b
er

 d
ie

 Z
u

ku
n

ft
 u

n
d

 d
er

en
 G

es
ta

lt
u

n
g 

n
ac

h
zu

d
en

ke
n

. A
ls

 G
es

el
ls

ch
af

t 
st

eh
en

 w
ir

 v
o

r 
ei

n
er

 V
ie

lz
ah

l a
n

 H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
, v

o
n

 d
en

en
 d

ie
 m

ei
st

en
 b

es
ti

m
m

t 
si

n
d

 v
o

n
 n

eu
en

 

o
d

er
 s

ic
h

 v
er

än
d

er
n

d
en

 T
ec

h
n

o
lo

gi
en

, d
ie

 u
n

s 
u

m
ge

b
en

. D
ie

 A
u

sw
ir

ku
n

ge
n

 d
ie

se
r 

Te
ch

n
o

lo
gi

en
 im

m
er

 r
ic

h
ti

g 
ab

zu
sc

h
ät

ze
n

, i
st

 s
ch

w
er

, 

ab
er

 g
en

au
 h

ie
r 

ko
m

m
t 

d
ie

 S
F 

in
s 

Sp
ie

l. 
D

en
n

 f
ik

ti
o

n
al

e 
Sz

en
ar

ie
n

 k
ö

n
n

en
 e

in
ze

ln
e 

En
tw

ic
kl

u
n

ge
n

 in
s 

Ex
tr

em
 d

en
ke

n
, s

ie
 k

ö
n

n
en

 a
u

ch
 

m
al

 u
n

w
ah

rs
ch

ei
n

lic
h

 o
d

er
 u

n
ge

w
ö

h
n

lic
h

 s
ei

n
. D

en
n

 s
o

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
 s

ie
 e

s 
u

n
s,

 e
in

en
 n

eu
en

 B
lic

kw
in

ke
l e

in
zu

n
eh

m
en

 u
n

d
 n

eu
e 

H
an

d
lu

n
gs

rä
u

m
e 

zu
 e

rk
en

n
en

.

Ja
n

 1
7

Fe
b

 2
0

6
0

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Te
ke

th
ic

s
H

av
e 

yo
u

r 
ev

er
 w

o
n

d
er

ed
 -

 s
h

o
u

ld
 w

e 
fe

ar
 r

o
b

o
ts

 t
o

 b
ec

o
m

e 
so

rt
 o

f 
te

rm
in

at
o

rs
 in

 a
 n

o
t 

to
o

 d
is

ta
n

t 
fu

tu
re

?-
 h

o
w

 f
ar

 s
h

o
u

ld
 h

u
m

an
 

in
h

an
ce

m
en

t 
go

?-
 w

h
at

 k
in

d
 o

f 
d

u
ti

es
 d

o
 w

e 
h

av
e 

to
w

ar
d

s 
n

at
u

re
 a

n
d

 w
h

y?
 In

 t
h

e 
te

ke
th

ic
s 

p
ro

je
ct

, y
o

u
 w

ill
 g

et
 t

o
 k

n
o

w
 b

ac
kg

ro
u

n
d

 

in
fo

rm
at

io
n

 o
n

 t
h

es
e 

d
if

fi
cu

lt
 b

u
t 

al
so

 f
as

ci
n

at
in

g 
to

p
ic

s 
an

d
 y

o
u

 w
ill

 b
e 

ab
le

 t
o

 d
is

cu
ss

 t
h

es
e 

to
p

ic
s 

w
it

h
 o

th
er

s,
 m

o
d

er
at

ed
 b

y 
a 

p
as

si
o

n
at

e 
re

se
ar

ch
er

 in
 t

h
is

 f
ie

ld
. T

ek
et

h
ic

s 
is

 a
n

 o
p

en
 le

ar
n

in
g 

p
ro

je
ct

 o
f 

H
am

b
u

rg
 U

n
iv

er
si

ty
 o

f 
Te

ch
n

o
lo

gy
 (

TU
H

H
) 

in
 c

o
o

p
er

at
io

n
 

w
it

h
 t

h
e 

IM
T 

Sc
h

o
o

l f
o

r 
A

d
va

n
ce

d
 S

tu
d

ie
s 

in
 L

u
cc

a 
an

d
 t

h
e 

U
N

ES
C

O
 C

h
ai

r 
in

 B
io

et
h

ic
s 

an
d

 H
u

m
an

 R
ig

h
ts

 in
 R

o
m

e 
fu

n
d

ed
 b

y 
th

e 

H
am

b
u

rg
 O

p
en

 O
n

lin
e 

U
n

iv
er

si
ty

 (
H

O
O

U
).

Ja
n

 1
7

Fe
b

 2
0

3
8

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

TU
B

: S
ic

h
te

n
 a

u
f 

W
is

se
n

sc
h

af
t

Ei
n

 N
ac

h
d

en
ke

n
 ü

b
er

 W
is

se
n

sc
h

af
t 

u
m

fa
ss

t 
d

as
 B

ew
u

ss
tm

ac
h

en
, d

as
s 

es
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

e 
Si

ch
te

n
 a

u
f 

W
is

se
n

sc
h

af
t 

gi
b

t,
 ja

, d
as

s 
m

an
 

ei
ge

n
tl

ic
h

 v
o

n
 W

is
se

n
sc

h
af

te
n

 m
it

 ih
re

n
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

en
 S

ic
h

te
n

, P
ar

ad
ig

m
en

 u
n

d
 M

et
h

o
d

en
 s

p
re

ch
en

 m
u

ss
. D

u
rc

h
 d

ie
se

n
 m

it
 d

er
 

So
ft

w
ar

e 
H

5
P

 r
ea

lis
ie

rt
en

 „
W

is
se

n
sc

h
af

t-
O

-M
at

en
“ 

w
er

d
en

 N
u

tz
en

d
en

 in
 F

o
rm

 e
in

es
 Q

u
iz

es
 n

ac
h

 u
n

d
 n

ac
h

 A
u

ss
ag

en
 ü

b
er

 W
is

se
n

sc
h

af
t 

o
d

er
 W

is
se

n
sc

h
af

te
n

 a
n

ge
b

o
te

n
. S

ie
 w

er
d

en
 je

w
ei

ls
 g

ef
ra

gt
, w

el
ch

er
 A

u
ss

ag
e 

ü
b

er
 W

is
se

n
sc

h
af

t 
si

e 
am

 e
h

es
te

n
 z

u
st

im
m

en
 w

ü
rd

en
. A

m
 

En
d

e 
w

ir
d

 ih
n

en
 a

u
s 

d
en

 a
u

sg
ew

äh
lt

en
 A

n
tw

o
rt

en
 e

in
e 

Si
ch

t 
au

f 
W

is
se

n
sc

h
af

t 
an

ge
b

o
te

n
, d

ie
 z

u
 d

ie
se

n
 a

u
sg

ew
äh

lt
en

 A
u

ss
ag

en
 a

m
 

b
es

te
n

 p
as

se
n

 k
ö

n
n

te
.

Ja
n

 1
7

M
rz

 1
9

7
0

.0
0

0
,0

0
 €

   
   

   
   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

TU
B

: t
u

b
.t

o
ri

al
s

D
as

 W
eb

an
ge

b
o

t 
't

u
b

.t
o

ri
al

s'
 w

id
m

et
 s

ic
h

 In
h

al
te

n
 r

u
n

d
 u

m
 O

ff
en

h
ei

t 
in

 W
is

se
n

sc
h

af
t,

 F
o

rs
ch

u
n

g 
u

n
d

 L
eh

re
. T

h
em

at
is

ch
 s

in
d

 B
ei

tr
äg

e 

(u
.a

. B
lo

gb
ei

tr
äg

e,
 in

te
ra

kt
iv

e 
El

em
en

te
 u

n
d

 A
V

-M
ed

ie
n

) 
au

s 
d

em
 g

es
am

te
n

 L
if

e-
C

yc
le

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

er
 K

o
m

m
u

n
ik

at
io

n
 g

ep
la

n
t,

 in
 d

er
 

In
fo

rm
at

io
n

sk
o

m
p

et
en

z 
– 

ei
n

e 
K

er
n

au
fg

ab
e 

im
 R

ah
m

en
 d

er
 S

er
vi

ce
an

ge
b

o
te

 v
o

n
 B

ib
lio

th
ek

en
 –

 e
in

e 
zu

n
eh

m
en

d
 b

ed
eu

ts
am

er
e 

R
o

lle
 

ei
n

n
im

m
t.

 D
er

 B
eg

ri
ff

 't
u

b
.t

o
ri

al
s'

 s
et

zt
 s

ic
h

 a
u

s 
d

em
 K

ü
rz

el
 d

er
 T

ec
h

n
is

ch
en

 U
n

iv
er

si
tä

ts
b

ib
lio

th
ek

 H
am

b
u

rg
 (

tu
b

.)
 u

n
d

 d
em

 B
eg

ri
ff

 

„T
u

to
ri

al
s“

 (
ei

n
e 

A
rt

 G
eb

ra
u

ch
sa

n
le

it
u

n
g,

 d
ie

 u
.a

. i
n

 s
ch

ri
ft

lic
h

er
, f

ilm
is

ch
er

 o
d

er
 in

te
ra

kt
iv

er
 A

rt
 T

h
em

en
, P

ro
ze

ss
e 

o
d

er
 F

u
n

kt
io

n
en

 

er
kl

är
t)

 z
u

sa
m

m
en

. D
em

en
ts

p
re

ch
en

d
 s

o
lle

n
 d

ie
 a

n
ge

b
o

te
n

en
 In

h
al

te
 g

u
t 

ve
rs

tä
n

d
lic

h
 a

u
fb

er
ei

te
t 

se
in

.

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
7

0
.0

0
0

,0
0

 €
   

   
   

   

Te
ch

n
is

ch
e 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

TU
B

: W
is

se
n

sc
h

af
tlic

h

es
 A

rb
ei

te
n

 

ö
ff

n
en

B
ei

m
 B

lo
g 

'W
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

es
 A

rb
ei

te
n

' h
an

d
el

t 
es

 s
ic

h
 u

m
 e

in
 b

eg
le

it
en

d
es

 A
n

ge
b

o
t 

zu
r 

B
ac

h
el

o
r-

Le
h

rv
er

an
st

al
tu

n
g 

„W
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

es
 A

rb
ei

te
n

“ 
an

 d
er

 T
U

H
H

, d
ie

 je
d

es
 S

em
es

te
r 

vo
n

 d
er

 U
n

iv
er

si
tä

ts
b

ib
lio

th
ek

 g
em

ei
n

sa
m

 m
it

 K
o

lle
gI

n
n

en
 v

o
m

 

Fi
n

is
h

IN
G

-P
ro

je
kt

 d
er

 S
tu

d
ie

n
b

er
at

u
n

g,
 v

o
m

 R
ec

h
en

ze
n

tr
u

m
 d

er
 T

U
H

H
 u

n
d

 v
o

n
 d

er
 A

rb
ei

ts
gr

u
p

p
e 

A
rb

ei
t-

G
en

d
er

-T
ec

h
n

ik
 (

M
-1

) 
so

w
ie

 

ei
n

er
 e

xt
er

n
en

 D
o

ze
n

ti
n

 o
rg

an
is

ie
rt

 u
n

d
 d

u
rc

h
ge

fü
h

rt
 w

ir
d

.  
M

it
 h

ilf
re

ic
h

en
 L

it
er

at
u

rv
er

w
ei

se
n

, V
er

lin
ku

n
ge

n
 u

n
d

 O
ER

-M
at

er
ia

lie
n

 

b
eh

an
d

el
t 

d
er

 B
lo

g 
ve

rs
ch

ie
d

en
e 

Th
em

en
 d

es
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 A
rb

ei
te

n
s 

u
n

d
 S

ch
re

ib
en

s.
 S

o
 w

ir
d

 u
n

te
r 

an
d

er
em

 a
u

f 
R

ec
h

er
ch

e,
 

Zi
ta

ti
o

n
, d

as
 S

ch
re

ib
en

 a
n

 s
ic

h
 u

n
d

 d
as

 P
u

b
liz

ie
re

n
 e

in
ge

ga
n

ge
n

. 

Ja
n

 1
7

M
rz

 1
9

-
 €

   
   

   
   

   
   

   
   

 

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

B
au

st
o

ff
-t

ec
h

n
o

lo
gi

e-
V

id
eo

s 
La

b
o

rv
er

su
ch

e 
u

n
d

 P
rü

fv
er

fa
h

re
n

 z
u

r 
P

rü
fu

n
g 

vo
n

 B
au

st
o

ff
en

 in
sb

es
o

n
d

er
e 

fü
r 

B
au

in
ge

n
ie

u
re

,  
A

rc
h

it
ek

te
n

 u
n

d
 G

ew
er

ke
 im

 

B
au

b
et

ri
eb

."
2

0
1

7
2

0
2

0
6

1
.9

5
3

,0
0

 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

C
o

st
 B

en
ef

it
 A

n
al

ys
is

 o
f 

In
fr

as
tr

u
ct

u
re

 P
ro

je
ct

s

in
 E

n
tw

ic
kl

u
n

g

2
0

2
0

2
0

2
0

1
5

.4
3

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

10



H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

D
as

 W
is

se
n

 d
er

 G
es

ta
lt

u
n

g
D

as
 P

ro
je

kt
 v

er
su

ch
t 

a)
 e

in
e 

Ep
is

te
m

o
lo

gi
e 

d
er

 G
es

ta
lt

u
n

g 
u

n
d

 d
er

en
 D

ar
st

el
lu

n
g 

zu
 e

n
tw

er
fe

n
, b

) 
d

ie
 D

yn
am

ik
 d

er
 G

es
ta

lt
u

n
g 

u
n

d
 

d
er

en
 D

ar
st

el
lu

n
g 

al
s 

ep
is

te
m

o
lo

gi
sc

h
e 

Fo
rm

en
 im

 W
er

d
en

 z
u

 p
ro

b
le

m
at

is
ie

re
n

 u
n

d
 c

) 
d

ie
se

 b
ei

d
en

A
sp

ek
te

 d
es

 P
ro

b
le

m
s 

an
 d

er
 F

al
ls

tu
d

ie
 g

es
ta

lt
en

d
er

 u
n

d
 e

n
tw

u
rf

sb
ez

o
ge

n
er

 V
o

rge


h
en

sw
ei

se
n

 u
n

d
 d

en
 d

ar
au

s 
ab

zu
le

it
en

d
en

 

A
n

fo
rd

er
u

n
ge

n
 e

in
er

 f
o

rs
ch

en
d

en
 D

id
ak

ti
k 

zu
 v

er
kn

ü
p

fe
n

.

In
 d

er
 P

ro
je

kt
la

u
fz

ei
t 

so
lle

n
..

.

• 
re

le
va

n
te

 M
at

er
ia

lie
n

 g
es

ic
h

te
t 

u
n

d
 in

 e
in

 P
ro

je
kt

ar
ch

iv
 ü

b
er

fü
h

rt
 w

er
d

en
   

   
   

 •
  e

in
e 

G
lie

d
er

u
n

g 
u

n
d

 A
u

fb
er

ei
tu

n
g 

d
es

 M
at

er
ia

ls
 f

ü
r 

d
ie

 w
ei

te
re

 B
ea

rb
ei

tu
n

g

• 
 v

o
rg

en
o

m
m

en
 w

er
d

en

• 
 d

ie
 Ü

b
er

se
tz

u
n

g 
d

es
 P

ro
je

kt
ar

ch
iv

s 
in

 e
in

e 
d

er
 G

lie
d

er
u

n
g 

en
ts

p
re

ch
en

d
en

 E
le

ar
n

in
g 

P
la

tt
fo

rm
 g

eb
ra

ch
t 

w
er

d
en

• 
 e

in
e 

er
st

e 
Tr

an
ch

e 
vo

n
 E

-L
ea

rn
in

g 
M

o
d

u
le

n
 a

ls
 P

ro
to

ty
p

en
  p

ro
d

u
zi

er
t 

w
er

d
en

• 
 ü

b
er

 d
ie

 E
-L

ea
rn

in
g 

P
la

tt
fo

rm
 e

in
e 

A
rb

ei
ts

eb
en

e 
fü

r 
d

ie
 B

et
ei

lig
u

n
g 

w
ei

te
re

r 
H

C
U

 le
h

re
n

d
er

  g
es

ch
af

fe
n

  w
er

d
en

,  
d

am
it

 d
ie

se
  

er
gä

n
ze

n
  m

ö
ge

n
  w

o
  s

ie
 L

ee
rs

te
lle

n
 a

u
sm

ac
h

en
.

Zi
el

 d
es

 P
ro

je
kt

es
 is

t 
es

 d
as

 E
-L

ea
rn

in
g 

Fo
rm

at
 W

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
es

 A
rb

ei
te

n
 u

m
 d

ie
 K

o
m

p
et

en
ze

n
 d

er
 a

n
 d

er
 H

C
U

 v
er

sa
m

m
el

te
n

 

in
te

rv
en

ti
o

n
so

ri
en

ti
er

te
n

 D
is

zi
p

lin
en

 u
n

d
 F

el
d

er
 z

u
 e

rg
än

ze
n

 u
n

d
 s

ic
h

 d
ar

ü
b

er
 m

it
 d

er
 w

ec
h

se
ls

ei
ti

ge
n

 Ü
b

er
se

tz
u

n
g 

vo
n

 F
o

rs
ch

u
n

g 
u

n
d

 

G
es

ta
lt

u
n

g 
zu

 b
ef

as
se

n
.  

  

2
0

1
9

2
0

2
0

3
0

.5
5

8
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

D
at

en
ve

ra
rb

ei
tu

n
g 

u
n

d
 

V
is

u
al

is
ie

ru
n

g 
m

it
 R

'

D
ie

 h
ie

r 
vo

rg
es

ch
la

ge
n

e 
U

n
te

rr
ic

h
ts

ei
n

h
ei

t 
w

är
e 

d
ar

ü
b

er
 h

in
au

s 
fü

r 
al

le
 P

er
so

n
en

 n
u

tz
b

ar
, d

ie
 in

 ih
re

m
 A

llt
ag

, i
m

 S
tu

d
iu

m
 w

ie
 im

 B
er

u
f,

 

D
at

en
 b

ea
rb

ei
te

n
 u

n
d

 D
ia

gr
am

m
e 

en
tw

er
fe

n
 m

ü
ss

en
. D

er
 K

u
rs

 b
es

te
h

t 
au

s 
ei

n
ze

ln
en

 a
u

fe
in

an
d

er
fo

lg
en

d
en

 A
rb

ei
ts

sc
h

ri
tt

en
, d

ie
 m

it
 

D
ia

gr
am

m
en

, B
ei

sp
ie

lc
o

d
e,

 B
ei

sp
ie

ld
at

en
sä

tz
en

 u
n

d
 Ü

b
u

n
gs

au
fg

ab
en

 d
as

 L
er

n
en

er
le

ic
h

te
rn

. V
o

rk
en

n
tn

is
se

 im
 P

ro
gr

am
m

ie
re

n
 s

in
d

 n
ic

h
t 

er
fo

rd
er

lic
h

. D
ie

 In
h

al
te

 u
m

fa
ss

en
:

• 
In

st
al

la
ti

o
n

 d
er

 S
o

ft
w

ar
e

• 
Ei

n
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
in

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 (

b
sp

w
. S

yn
ta

x 
d

er
 S

p
ra

ch
e 

u
n

d
 U

m
ga

n
g 

m
it

 R
St

u
d

io
)

• 
D

as
 E

in
le

se
n

 v
o

n
 D

at
en

 in
 v

er
sc

h
ie

d
en

en
 F

o
rm

at
en

 (
Ex

ce
l, 

Te
xt

 ..
.)

• 
D

ie
 e

in
fa

ch
e 

B
ea

rb
ei

tu
n

g 
vo

n
 D

at
en

 im
 S

in
n

e 
d

er
 d

es
kr

ip
ti

ve
n

 S
ta

ti
st

ik
 (

b
sp

w
. B

er
ec

h
n

u
n

g 
vo

n
 S

u
m

m
en

, D
u

rc
h

sc
h

n
it

te
n

, A
n

te
ile

n
, 

H
äu

fi
gk

ei
te

n
)

• 
D

ie
 V

is
u

al
is

ie
ru

n
g 

vo
n

 D
at

en
 (

X
Y-

D
ia

gr
am

m
e,

 B
al

ke
n

d
ia

gr
am

m
e,

To
rt

en
d

ia
gr

am
m

e,
 A

ch
se

n
b

es
ch

ri
ft

u
n

ge
n

, S
ka

lie
ru

n
ge

n
, e

tc
.)

• 
Ei

n
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
in

 d
ie

 r
ic

h
ti

ge
 V

er
w

en
d

u
n

g 
vo

n
 V

is
u

al
is

ie
ru

n
gs

m
et

h
o

d
en

: W
an

n
 e

ig
n

en
 s

ic
h

 B
al

ke
n

d
ia

gr
am

m
e 

u
n

d
 w

an
n

 

H
is

to
gr

am
m

e?
 S

in
d

 f
ü

n
f 

Fa
rb

en
 z

u
 v

ie
l?

D
er

 K
u

rs
 s

o
ll 

zu
n

äc
h

st
 m

it
 e

in
fa

ch
en

 In
h

al
te

n
 w

ie
 o

b
en

 b
es

ch
ri

eb
en

 g
ef

ü
llt

 w
er

d
en

. D
u

rc
h

 e
in

e 
fo

rt
la

u
fe

n
d

e 
B

et
re

u
u

n
g 

ka
n

n
 d

er
 K

u
rs

 in
 

Zu
ku

n
ft

 e
rw

ei
te

rt
 w

er
d

en
: u

m
 w

ei
te

re
 A

n
w

en
d

u
n

ge
n

 d
er

 d
es

kr
ip

ti
ve

n
 S

ta
ti

st
ik

, u
m

 d
ie

 E
in

fü
h

ru
n

g 
u

n
d

 A
n

w
en

d
u

n
g 

d
er

 in
d

u
kt

iv
en

 

St
at

is
ti

k,
 s

o
w

ie
 u

m
 A

n
w

en
d

u
n

ge
n

 v
o

n
 R

 f
ü

r 
P

u
b

lik
at

io
n

sf
o

rm
at

e 
(b

sp
w

. d
ie

Er
st

el
lu

n
g 

ga
n

ze
r 

D
o

ku
m

en
te

 m
it

 R
, d

ie
 C

o
d

e 
so

w
ie

 m
at

h
em

at
is

ch
e 

Fo
rm

el
n

 u
n

d
 G

ra
fi

ke
n

 in
 d

en
 T

ex
t 

in
te

gr
ie

re
n

).

2
0

2
0

2
0

2
0

1
5

.4
3

0
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

En
tw

u
rf

sl
ab

o
r/

 D
ig

it
al

er
 

G
eb

äu
d

ea
tl

as

En
tw

u
rf

sl
ab

o
r:

 D
ie

 V
o

rl
es

u
n

gs
in

h
al

te
 w

er
d

en
 a

u
f 

d
er

 H
o

m
ep

ag
e 

d
es

 F
ac

h
ge

b
ie

te
s 

in
 k

o
m

p
ri

m
ie

rt
er

 F
o

rm
 s

em
es

te
rb

eg
le

it
en

d
 z

u
r 

V
er

fü
gu

n
g 

ge
st

el
lt

. D
er

 In
h

al
t 

w
ir

d
 k

o
n

st
an

t 
ak

tu
al

is
ie

rt
 u

n
d

 s
te

llt
 a

ls
 d

ig
it

al
er

 R
ea

d
er

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

 f
ü

r 
d

ie
 z

u
 b

ea
rb

ei
te

n
d

en
 Ü

b
u

n
ge

n
 

d
ar

. D
ig

it
al

er
 G

eb
äu

d
el

eh
re

-A
tl

as
 D

ie
 V

o
rl

es
u

n
gr

ei
h

e 
is

t 
q

u
an

ti
ta

ti
v 

lim
it

ie
rt

 u
n

d
 w

ir
d

 im
m

er
 a

kt
u

al
is

ie
rt

- 
d

as
 b

ed
eu

te
t,

 d
as

s 
al

te
 

P
ro

je
kt

e 
n

eu
en

 w
ei

ch
en

. E
in

 n
ac

h
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 K
ri

te
ri

en
 a

u
fb

er
ei

te
te

r 
d

ig
it

al
er

 G
eb

äu
d

el
eh

re
at

la
s 

kö
n

n
te

 m
it

 d
en

 e
rs

te
n

 d
o

rt
 

en
th

al
te

n
en

 P
ro

je
kt

en
 s

ta
rt

en
 u

n
d

 im
m

er
 w

ei
te

r 
fo

rt
ge

sc
h

ri
eb

en
 w

er
d

en
. D

ri
tt

en
 z

u
r 

V
er

fü
gu

n
g 

ge
st

el
lt

, w
ü

rd
e 

d
ie

 s
tä

n
d

ig
 a

kt
u

al
is

ie
rt

e 

u
n

d
 d

u
rc

h
 d

ie
 H

C
U

 k
u

ra
ti

er
te

 S
am

m
lu

n
g 

n
at

io
n

al
er

 u
n

d
 in

te
rn

at
io

n
al

er
 h

er
au

sr
ag

en
d

er
 a

rc
h

it
ek

to
n

is
ch

er
 T

yp
o

lo
gi

en
 f

ac
h

lic
h

 

in
te

re
ss

ie
rt

en
 e

in
en

 g
u

te
n

 E
in

b
lic

k 
in

 d
en

 S
ta

te
 o

f 
th

e 
A

rt
 d

er
 A

rc
h

it
ek

tu
r 

b
ie

te
n

.

2
0

1
9

2
0

2
0

3
4

.0
5

8
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Fl
u

ch
tw

eg
e:

 U
rb

an
e 

G
ef

ü
ge

 d
er

 

M
ig

ra
ti

o
n

W
ie

 w
o

h
n

e 
ic

h
, w

en
n

 ic
h

 u
n

te
rg

eb
ra

ch
t 

w
er

d
e?

 W
el

ch
e 

A
u

sw
ir

ku
n

g 
h

at
 d

er
 E

U
-T

ü
rk

ei
 D

ea
l a

u
f 

d
ie

 t
ü

rk
is

ch
e 

K
ü

st
en

st
ad

t 
Iz

m
ir

? 
W

ie
 

u
n

d
 in

 w
el

ch
en

 Z
u

sa
m

m
en

sc
h

lü
ss

en
 a

rt
ik

u
lie

rt
 s

ic
h

 R
ec

h
t 

au
f 

St
ad

t?
 W

as
 h

at
 A

rb
ei

te
n

 m
it

 B
le

ib
en

 z
u

 t
u

n
 u

n
d

 T
ät

ig
se

in
 m

it
 W

o
h

n
en

? 

„F
lu

ch
tw

eg
e:

 U
rb

an
e 

G
ef

ü
ge

 d
er

 M
ig

ra
ti

o
n

“ 
ve

rh
an

d
el

t 
in

 F
o

rm
 e

in
es

 in
te

ra
kt

iv
en

 N
et

zw
er

ks
 d

ie
 d

yn
am

is
ch

en
 W

ir
ku

n
gs

ge
fü

ge
 v

o
n

 

M
ig

ra
ti

o
n

 u
n

d
 S

ta
d

t 
u

n
d

 s
et

zt
 d

ie
 d

ar
in

 e
in

ge
la

ge
rt

en
 H

an
d

lu
n

gs
fe

ld
er

 T
ra

n
si

t,
 R

ec
h

t,
 W

o
h

n
en

, A
rb

ei
t,

 B
ild

u
n

g,
 R

es
se

n
ti

m
en

t 
u

n
d

 R
ec

h
t 

au
f 

St
ad

t 
zu

ei
n

an
d

er
 in

 V
er

b
in

d
u

n
g.

 G
le

ic
h

ze
it

ig
 s

u
ch

t 
d

ie
 P

la
tt

fo
rm

 in
d

iv
id

u
el

le
 W

eg
e 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
er

 A
kt

eu
re

 d
u

rc
h

 d
as

 d
eu

ts
ch

e 

A
sy

lv
er

fa
h

re
n

 n
ac

h
zu

ze
ic

h
n

en
, w

as
 w

ie
d

er
u

m
 R

ü
ck

b
ez

ü
ge

 z
u

 d
en

 im
 N

et
zw

er
k 

ve
rh

an
d

el
te

n
 P

o
si

ti
o

n
en

 h
er

st
el

lt
. „

Fl
u

ch
tw

eg
e:

 U
rb

an
e 

G
ef

ü
ge

 d
er

 M
ig

ra
ti

o
n

“ 
er

m
ö

gl
ic

h
t 

ei
n

e 
m

u
lt

ip
er

sp
ek

ti
vi

sc
h

e 
A

n
al

ys
e 

in
te

rd
is

zi
p

lin
är

er
 W

is
se

n
sp

ro
d

u
kt

io
n

 u
n

d
 f

o
rd

er
t 

gl
ei

ch
ze

it
ig

 d
az

u
 

au
f,

 n
eu

e 
V

er
b

in
d

u
n

ge
n

 z
w

is
ch

en
 f

ac
h

lic
h

en
 P

o
si

ti
o

n
en

 z
u

 e
ra

rb
ei

te
n

, d
ie

se
 z

u
 h

in
te

rf
ra

ge
n

, n
eu

 z
u

 v
er

kn
ü

p
fe

n
 u

n
d

 d
ad

u
rc

h
 n

eu
e 

W
is

se
n

sb
es

ts
tä

n
d

e 
zu

 e
rs

ch
lie

ß
en

.

2
0

1
7

2
0

2
0

6
7

.0
5

8
,0

0
 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

11



H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

Le
h

rf
ilm

e 
B

o
d

en
m

ec
h

an
ik

Im
 F

ac
h

 G
eo

te
ch

n
ik

 s
in

d
 L

eh
rf

ilm
e 

ei
n

e 
si

n
n

vo
lle

 E
rg

än
zu

n
g 

zu
 d

en
 P

rä
se

n
zl

eh
rv

er
an

st
al

tu
n

ge
n

 , 
in

 d
en

en
 d

ie
 t

h
eo

re
ti

sc
h

en
 G

ru
n

d
la

ge
n

 

im
 V

o
rd

er
gr

u
n

d
 s

te
h

en
 u

n
d

 d
er

 p
ra

kt
is

ch
e 

B
ez

u
g 

n
u

r 
ü

b
er

 F
o

to
s,

 V
id

eo
s,

 E
xk

u
rs

io
n

en
 o

d
er

 G
as

tv
o

rt
rä

ge
 h

er
ge

st
el

lt
 w

er
d

en
 k

an
n

. 

Ex
ku

rs
io

n
en

 u
n

d
 G

as
tv

o
rt

rä
ge

 s
in

d
 je

d
o

ch
 w

eg
en

 d
es

 d
am

it
 v

er
b

u
n

d
en

en
 A

u
fw

an
d

s 
n

u
r 

b
eg

re
n

zt
 m

ö
gl

ic
h

, s
o

d
as

s 
d

er
 m

ed
ia

le
n

 

U
n

te
rs

tü
tz

u
n

g 
d

er
 L

eh
re

 e
in

e 
b

es
o

n
d

er
e 

B
ed

eu
tu

n
g 

zu
ko

m
m

t.
 In

 d
er

 B
o

d
en

m
ec

h
an

ik
 a

ls
 e

in
em

 T
ei

lg
eb

ie
t 

d
er

 G
eo

te
ch

n
ik

 w
er

d
en

 

th
eo

re
ti

sc
h

e 
In

h
al

te
 d

er
 k

la
ss

is
ch

en
 M

ec
h

an
ik

 m
it

 p
ra

kt
is

ch
en

 In
h

al
te

n
 a

u
s 

d
em

 b
o

d
en

m
ec

h
an

is
ch

en
 V

er
su

ch
sw

es
en

 v
er

kn
ü

p
ft

. S
o

 

w
er

d
en

 im
 R

ah
m

en
 d

er
 B

au
gr

u
n

d
b

eg
u

ta
ch

tu
n

g 
d

ie
 K

en
n

gr
ö

ß
en

 f
ü

r 
sp

ät
er

e 
b

o
d

en
- 

m
ec

h
an

is
ch

e 
B

er
ec

h
n

u
n

ge
n

 a
u

s 
La

b
o

rv
er

su
ch

en
 

er
m

it
te

lt
. L

ab
o

rv
er

su
ch

e 
kö

n
n

en
 a

b
er

 in
 e

in
er

 L
eh

rv
er

an
st

al
tu

n
g 

n
u

r 
b

ed
in

gt
 a

n
sc

h
au

lic
h

 e
rl

äu
te

rt
 w

er
d

en
, s

o
n

d
er

n
 m

ü
ss

en
 e

ig
en

tl
ic

h
 

vo
n

 d
en

 L
er

n
en

d
en

 s
el

b
st

 p
ra

kt
iz

ie
rt

 w
er

d
en

, u
m

 d
en

 B
au

st
o

ff
 B

o
d

en
 w

ir
kl

ic
h

 k
en

n
en

le
rn

en
 z

u
 k

ö
n

n
en

. D
az

u
 d

ie
n

t 
d

as
 L

ab
o

rp
ra

kt
ik

u
m

 

im
 M

o
d

u
l G

eo
te

ch
n

ik
 1

, w
el

ch
es

 a
ls

 P
rü

fu
n

gs
vo

rl
ei

st
u

n
g 

w
eg

en
 d

er
 h

o
h

en
 T

ei
ln

eh
m

er
za

h
le

n
 je

d
o

ch
 k

ap
az

it
at

iv
 n

u
r 

ei
n

en
 T

ei
l d

er
 

V
er

su
ch

e 
ab

d
ec

ke
n

 k
an

n
.

Zi
el

 d
es

 b
ea

n
tr

ag
te

n
 P

ro
je

kt
s 

is
t 

d
ah

er
, L

eh
rf

ilm
e 

ü
b

er
 d

ie
 e

in
sc

h
lä

gi
ge

n
 L

ab
o

rv
er

su
ch

e 
m

it
 B

ez
u

g 
zu

r 
ak

tu
el

le
n

 g
eo

te
ch

n
is

ch
en

 

N
o

rm
u

n
g 

zu
 e

rs
te

lle
n

. D
ie

 F
ilm

e 
so

lle
n

 s
o

w
o

h
l d

as
 L

ab
o

rp
ra

kt
ik

u
m

 a
ls

 a
u

ch
 d

ie
 L

eh
rv

er
an

st
al

tu
n

ge
n

 s
el

b
st

 e
rg

än
ze

n
.  

M
it

te
lf

ri
st

ig
 s

o
ll 

d
ie

se
s 

A
n

ge
b

o
t 

d
u

rc
h

 z
u

sä
tz

lic
h

e 
Fr

ag
en

ka
ta

lo
ge

 u
n

d
 w

ei
te

re
 L

er
n

m
at

er
ia

lie
n

 e
rg

än
zt

 w
er

d
en

. A
u

ch
 d

ie
 P

ra
kt

ik
u

m
sb

er
ic

h
te

 s
o

lle
n

 d
an

n
 

al
s 

E-
Le

ar
n

in
g 

El
em

en
t 

vo
n

 d
en

 le
rn

en
d

en
 b

ea
rb

ei
tb

ar
 u

n
d

 v
o

n
 d

en
 le

h
re

n
d

en
 k

o
rr

ig
ie

rb
ar

 s
ei

n
, u

m
 a

u
ch

 h
ie

r 
ei

n
en

 e
ff

iz
ie

n
te

re
n

 A
b

la
u

f 

zu
 e

rm
ö

gl
ic

h
en

. D
u

rc
h

 d
ie

 V
er

kn
ü

p
fu

n
g 

vo
n

 P
ra

kt
ik

u
m

, E
- 

Le
ar

n
in

g 
A

n
ge

b
o

te
n

 u
n

d
 .P

rä
se

n
zv

er
an

st
al

tu
n

ge
n

 k
an

n
 d

er
 in

d
iv

id
u

el
le

 a
ls

 

au
ch

 d
er

 g
em

ei
n

sa
m

e 
Le

rn
p

ro
ze

ss
 in

 d
er

 P
ra

kt
ik

u
m

sg
ru

p
p

e 
u

n
d

 im
 A

u
d

it
o

ri
u

m
 g

es
tä

rk
t 

w
er

d
en

.

2
0

1
9

2
0

2
0

2
5

.3
1

2
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

H
C

U
 +

 /
 S

ta
d

tg
es

p
rä

ch
e 

P
o

d
ca

st
D

ie
se

r 
P

o
d

ca
st

 t
rä

gt
 d

en
 N

am
en

 „
St

ad
tg

es
p

rä
ch

“ 
– 

d
ie

 S
ta

d
t 

st
eh

t 
im

 Z
en

tr
u

m
 d

es
 je

w
ei

lig
en

 G
es

p
rä

ch
s/

je
d

er
 F

o
lg

e 
m

it
 V

er
tr

et
er

in
n

en
 

u
n

d
 V

er
tr

et
er

n
 (

W
is

se
n

sc
h

af
tl

er
in

n
en

 u
n

d
 W

is
se

n
sc

h
af

tl
er

n
) 

d
er

 H
C

U
 H

am
b

u
rg

. Z
w

ei
 G

äs
te

 u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
er

 F
ac

h
ri

ch
tu

n
ge

n
 n

eh
m

en
 

h
ie

r 
St

el
lu

n
g 

zu
 e

in
em

 T
h

em
a 

(i
n

te
rd

is
zi

p
lin

är
er

 A
n

sa
tz

).

2
0

1
7

2
0

1
9

1
3

.6
7

6
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

P
ri

n
zi

p
ie

n
 d

es
 E

n
tw

er
fe

n
s

D
as

 P
ro

je
kt

 b
es

ch
re

ib
t 

d
en

 E
in

st
ie

g 
in

 d
as

 T
h

em
en

 d
es

 k
o

n
st

ru
kt

iv
en

 In
ge

n
ie

u
rs

b
au

s 
u

n
d

 b
eh

an
d

el
t 

d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 d

er
 T

ra
gw

er
ks

le
h

re
 

am
 B

ei
sp

ie
l v

o
n

 B
au

w
er

ke
n

 a
u

ch
 f

ü
r 

N
ic

h
t-

In
ge

n
ie

u
re

. Z
ie

l i
st

 d
ie

 E
rs

te
llu

n
g 

vo
n

 L
eh

rv
id

eo
s,

 B
ei

sp
ie

lü
b

u
n

ge
n

 u
n

d
 P

ri
n

zi
p

m
o

d
el

le
n

 in
 1

2
 

in
te

ra
kt

iv
en

 K
ap

it
el

n
 z

u
r 

D
u

rc
h

ar
b

ei
tu

n
g 

m
it

 B
ei

sp
ie

le
n

 a
u

s 
d

er
 U

m
ge

b
u

n
g 

H
am

b
u

rg
s.

2
0

1
7

2
0

2
0

4
3

.8
7

6
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

P
ro

je
kt

m
an

ag
em

en
t 

in
 U

rb
an

 D
es

ig
n

In
 H

am
b

u
rg

-B
la

n
ke

n
es

e 
h

ab
en

 s
ic

h
 N

ac
h

b
ar

in
n

en
 u

n
d

 N
ac

h
b

ar
n

 g
eg

en
 d

ie
 P

av
ill

o
n

s 
fü

r 
Fl

ü
ch

tl
in

ge
 g

ew
eh

rt
. N

ac
h

b
ar

sc
h

af
t 

m
it

 

Fl
ü

ch
tl

in
ge

n
 k

ö
n

n
en

 s
ic

h
 v

ie
le

 n
ic

h
t 

vo
rs

te
lle

n
. D

as
s 

si
e 

si
ch

 im
 w

ah
rs

te
n

 S
in

n
e 

au
fb

au
en

 lä
ss

t,
 h

ab
en

 G
ef

lü
ch

te
te

, S
tu

d
ie

re
n

d
e,

 

G
ew

er
b

es
ch

ü
le

ri
n

n
en

 u
n

d
 -

sc
h

ü
le

r 
u

n
d

 A
lt

ei
n

ge
se

ss
en

e 
im

 P
ro

je
kt

 „
B

u
ild

in
g 

a 
P

ro
p

o
si

ti
o

n
 f

o
r 

Fu
tu

re
 A

ct
iv

it
ie

s“
 im

 S
ep

te
m

b
er

 2
0

1
6

 

ge
ze

ig
t.

  R
o

sa
 f

ü
llt

 d
en

 f
lü

ss
ig

en
 B

et
o

n
 a

u
s 

d
em

 M
is

ch
er

 in
 d

ie
 S

ch
u

b
ka

rr
e.

 L
u

ka
s 

sc
h

ie
b

t 
d

ie
 K

ar
re

 z
u

m
 K

o
ff

er
ra

u
m

 s
ei

n
es

 A
u

to
s,

 g
ib

t 
si

e 

Fl
o

ri
an

 in
 d

ie
 H

an
d

, s
te

ig
t 

ei
n

 u
n

d
 f

äh
rt

 lo
s.

 O
h

n
e 

ei
n

en
 T

ro
p

fe
n

 z
u

 v
er

sc
h

ü
tt

en
, k

o
m

m
en

 d
ie

 b
ei

d
en

 u
n

d
 d

er
 B

et
o

n
 a

u
f 

d
er

 B
au

st
el

le
 a

n
. 

Fü
r 

d
ie

 W
ei

te
rv

er
ar

b
ei

tu
n

g 
st

eh
en

 S
h

af
iq

 u
n

d
 J

u
lia

 s
ch

o
n

 m
it

 s
el

b
st

ge
b

au
te

n
 P

at
sc

h
en

 b
er

ei
t.

 Z
ü

gi
g 

w
ir

d
 d

er
 B

et
o

n
 m

it
 g

ek
o

n
n

te
n

 

B
ew

eg
u

n
ge

n
 g

la
tt

ge
st

ri
ch

en
. Z

u
m

 A
b

sc
h

lu
ss

fe
st

 d
er

 v
o

m
 V

er
ei

n
 „

P
o

p
p

en
b

ü
tt

el
 h

ilf
t“

 v
er

an
st

al
te

te
n

 „
Su

m
m

er
 S

ch
o

o
l B

u
ild

in
g 

a 

P
ro

p
o

si
ti

o
n

 f
o

r 
Fu

tu
re

 A
ct

iv
it

ie
s“

 s
p

ie
le

n
 a

lt
e 

u
n

d
 n

eu
e 

N
ac

h
b

ar
in

n
en

 u
n

d
 N

ac
h

b
ar

n
 h

ie
r 

M
in

ig
o

lf
.  

Zu
sa

m
m

en
 m

it
 d

em
 L

eh
r-

 u
n

d
 

Fo
rs

ch
u

n
gs

p
ro

gr
am

m
 U

rb
an

 D
es

ig
n

 (
U

D
) 

d
er

 H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 
H

am
b

u
rg

 (
H

C
U

) 
h

ab
en

 d
ie

 N
ac

h
b

ar
in

n
en

 u
n

d
 N

ac
h

b
ar

n
 d

er
 

ge
p

la
n

te
n

 F
lü

ch
tl

in
gs

u
n

te
rk

u
n

ft
 „

P
o

p
p

en
b

ü
tt

el
 4

3
“ 

fü
r 

d
as

 P
ro

je
kt

 B
eg

eg
n

u
n

gs
h

au
s 

in
 z

ah
lr

ei
ch

en
 S

it
u

at
io

n
en

 g
ek

äm
p

ft
. E

in
 

la
n

gw
ie

ri
ge

r 
u

n
d

 s
tr

ei
tb

ar
er

 P
ro

ze
ss

 m
it

 v
ie

le
n

 B
et

ei
lig

te
n

 u
n

d
 s

ic
h

 ä
n

d
er

n
d

en
 R

ah
m

en
b

ed
in

gu
n

ge
n

, d
es

se
n

 K
n

o
w

h
o

w
 u

n
d

 k
n

o
w

 w
h

y 

n
u

n
 v

o
n

 U
D

 in
 d

as
 L

ea
rn

in
g-

A
rr

an
ge

m
en

t 
„P

ro
je

kt
m

an
ag

em
en

t 
in

 U
rb

an
 D

es
ig

n
“ 

ü
b

er
se

tz
t 

u
n

d
 f

ü
r 

d
ie

 Ö
ff

en
tl

ic
h

ke
it

 z
u

gä
n

gl
ic

h
 

ge
m

ac
h

t 
w

ir
d

.

2
0

1
5

2
0

2
0

9
1

.6
8

3
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

12



H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

R
el

at
io

n
en

 in
 S

ta
d

t 
u

n
d

 L
an

d
sc

h
af

t
Zi

el
 d

es
 P

ro
je

kt
es

 is
t 

d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

ei
n

es
 s

ic
h

 k
o

n
ti

n
u

ie
rl

ic
h

 e
rw

ei
te

rn
d

en
 E

Le
ar

n
in

g 
Fo

rm
at

s,
 d

as
 a

n
 B

ei
sp

ie
le

n
 a

u
sg

ew
äh

lt
er

 S
ta

d
t-

 

u
n

d
 L

an
d

sc
h

af
ts

ty
p

o
lo

gi
en

 d
ie

 R
el

at
io

n
en

 z
w

is
ch

en
 s

o
zi

al
en

, ö
ko

n
o

m
is

ch
en

, ö
ko

lo
gi

sc
h

en
, k

u
lt

u
re

lle
n

 u
n

d
 z

ei
tl

ic
h

en
 B

ed
in

gu
n

ge
n

 im
 

u
rb

an
en

 K
o

n
te

xt
 u

n
d

 d
en

 d
ar

au
s 

re
su

lt
ie

re
n

d
en

 r
äu

m
lic

h
en

 S
tr

u
kt

u
re

n
 s

o
w

ie
 k

o
n

kr
et

en
 s

tä
d

te
b

au
lic

h
en

, l
an

d
sc

h
af

ts
p

la
n

er
is

ch
en

 u
n

d
 

ar
ch

it
ek

to
n

is
ch

en
 P

ro
je

kt
en

 o
ff

en
le

gt
.

In
 d

er
 P

ro
je

kt
la

u
fz

ei
t 

so
lle

n
:

- 
d

ie
 b

er
ei

ts
 in

 d
en

 le
tz

te
n

 z
w

ei
 J

ah
re

n
 p

ro
d

u
zi

er
te

n
 M

at
er

ia
lie

n
 g

es
ic

h
te

t,

ü
b

er
ar

b
ei

te
t 

u
n

d
 a

ls
 F

al
lb

ei
sp

ie
le

 in
 e

in
 P

ro
je

kt
ar

ch
iv

 ü
b

er
se

tz
t 

w
er

d
en

- 
d

ie
 S

tr
u

kt
u

r 
d

es
 v

o
rh

an
d

en
en

 a
n

al
o

ge
n

 L
eh

rf
o

rm
at

s 
in

 e
in

 E
-L

ea
rn

in
g

Fo
rm

at
 ü

b
er

se
tz

t 
w

er
d

en
, w

el
ch

es
 s

o
w

o
h

l d
em

 la
u

fe
n

d
en

 L
eh

rf
o

rm
at

in
te

ra
kt

iv
 z

u
r 

V
er

fü
gu

n
g 

st
eh

t,
 a

ls
 a

u
ch

 d
ar

ü
b

er
 h

in
au

s 
au

to
n

o
m

 o
n

lin
e

ge
n

u
tz

t 
u

n
d

 w
ei

te
re

n
tw

ic
ke

lt
 w

er
d

en
 k

an
n

.

- 
ei

n
 K

o
n

ze
p

t 
fü

r 
d

ie
 o

rg
an

is
at

o
ri

sc
h

e,
 d

id
ak

ti
sc

h
e 

u
n

d
 s

tr
u

kt
u

re
lle

Ei
n

b
in

d
u

n
g 

in
 d

ie
 V

o
rl

es
u

n
g 

u
n

d
 Ü

b
u

n
ge

n
 A

rc
-B

-5
0

2
-2

0
1

 S
ta

d
t/

La
n

d
sc

h
af

t

en
tw

ic
ke

lt
 w

er
d

en
, d

ie
 d

as
 E

-L
ea

rn
in

g 
Fo

rm
at

 la
n

gf
ri

st
ig

 im
p

le
m

en
ti

er
t 

u
n

d
 n

u
tz

b
ar

 m
ac

h
t.

2
0

1
9

2
0

2
0

4
7

.3
1

8
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

St
ad

tk
u

lt
u

re
n

D
ie

se
 S

ei
te

 v
er

st
eh

t 
si

ch
 a

ls
 B

ei
tr

ag
 z

u
r 

ku
lt

u
rw

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 S
ta

d
tf

o
rs

ch
u

n
g 

u
n

d
 n

im
m

t 
d

ie
 V

er
b

in
d

u
n

g 
zw

is
ch

en
 t

h
eo

re
ti

sc
h

en
 

K
o

n
ze

p
te

n
 v

o
n

 S
ta

d
t 

u
n

d
 d

ig
it

al
en

 A
llt

ag
sp

ra
kt

ik
en

 in
 d

en
 B

lic
k.

 Im
 Z

en
tr

u
m

 s
te

h
t 

d
as

 A
n

lie
ge

n
, d

ie
 N

u
tz

u
n

gs
w

ei
se

n
 d

ig
it

al
er

 D
ie

n
st

e 
al

s 

B
ei

tr
ag

 z
u

r 
St

ad
tp

ro
d

u
kt

io
n

 k
u

lt
u

rw
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

 z
u

 r
ef

le
kt

ie
re

n
. W

ie
 in

 e
in

em
 K

io
sk

, d
er

 „
im

 V
o

rb
ei

ge
h

en
“ 

D
in

ge
 d

es
 t

äg
lic

h
en

 

B
ed

ar
fs

 f
ü

r 
d

ie
 R

ea
lis

ie
ru

n
g 

u
rb

an
en

 A
llt

ag
s 

b
er

ei
th

äl
t,

 w
er

d
en

 a
u

f 
d

ie
se

r 
Se

it
e 

M
at

er
ia

lie
n

 u
n

d
 A

n
kn

ü
p

fu
n

gs
p

u
n

kt
e 

b
er

ei
tg

es
te

llt
, u

m
 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
e 

Fo
rm

en
 d

er
 a

llt
äg

lic
h

en
 d

ig
it

al
en

 S
ta

d
tp

ro
d

u
kt

io
n

 z
u

 r
ef

le
kt

ie
re

n
 u

n
d

 in
 d

as
 k

u
lt

u
rw

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
e 

D
en

ke
n

 ü
b

er
 S

ta
d

t 

ei
n

zu
st

ei
ge

n
. Q

u
as

i n
eb

en
b

ei
 w

er
d

en
 d

ab
ei

 S
tä

d
te

 w
ie

 M
ar

se
ill

e,
 N

ew
 Y

o
rk

 C
it

y 
u

n
d

 L
o

n
d

o
n

 o
d

er
 R

io
 d

e 
Ja

n
ei

ro
 d

ig
it

al
 b

es
u

ch
t.

2
0

1
5

2
0

1
9

5
8

.0
0

2
,0

0
 €

H
af

en
C

it
y 

U
n

iv
er

si
tä

t 

H
am

b
u

rg

W
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

es
 A

rb
ei

te
n

D
as

 P
ro

je
kt

 m
ö

ch
te

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

an
 d

eu
ts

ch
en

 H
o

ch
sc

h
u

le
n

, S
ch

ü
le

ri
n

n
en

 u
n

d
 S

ch
ü

le
r 

d
er

 O
b

er
st

u
fe

 in
 d

er
 V

o
rb

er
ei

tu
n

g 
fü

r 
ei

n
 

sp
ät

er
es

 S
tu

d
iu

m
 s

o
w

ie
 e

in
e 

in
te

re
ss

ie
rt

e 
Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
 ü

b
er

 d
ie

 S
ta

n
d

ar
d

s 
vo

n
 W

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
ke

it
 u

n
d

 d
er

en
 A

n
w

en
d

u
n

g 
fü

r 
d

ie
 

ei
ge

n
e 

Fo
rs

ch
u

n
g 

in
fo

rm
ie

re
n

. D
ie

 L
er

n
sz

en
ar

ie
n

 g
eh

en
 d

av
o

n
 a

u
s,

 d
as

s 
St

u
d

ie
re

n
d

e 
n

u
r 

se
h

r 
ge

ri
n

ge
s 

V
o

rw
is

se
n

 h
ab

en
, u

n
d

 v
er

m
it

te
ln

 

d
ie

 In
h

al
te

 m
ed

ia
l v

ie
lf

äl
ti

g,
 u

m
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

e 
Le

rn
n

iv
ea

u
s 

u
n

d
 L

er
n

ty
p

en
 a

n
zu

sp
re

ch
en

.  
Ei

n
e 

d
er

 g
rö

ß
te

n
 H

er
au

sf
o

rd
er

u
n

ge
n

 f
ü

r 

ju
n

ge
 S

tu
d

ie
re

n
d

e 
is

t 
d

ie
 O

ri
en

ti
er

u
n

g 
in

n
er

h
al

b
 d

er
 W

is
se

n
sc

h
af

t 
al

s 
D

is
ku

rs
 m

it
 s

p
ez

if
is

ch
en

 V
er

h
al

te
n

s-
 u

n
d

 D
en

km
u

st
er

n
. 

G
le

ic
h

ze
it

ig
 s

eh
en

 s
ie

 s
ic

h
 v

ie
le

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

an
 d

en
 H

o
ch

sc
h

u
le

n
 z

u
m

 e
rs

te
n

 M
al

 m
it

 d
en

 u
n

iv
er

se
ll 

vo
n

 a
lle

n
 F

ac
h

b
er

ei
ch

en
 g

ef
o

rd
er

te
n

 

St
an

d
ar

d
s 

d
es

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 A

rb
ei

te
n

s 
ko

n
fr

o
n

ti
er

t.
 U

m
 f

ü
r 

al
le

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

ei
n

 g
ru

n
d

le
ge

n
d

es
 M

aß
 a

n
 f

ac
h

u
n

ab
h

än
gi

ge
n

 

K
o

m
p

et
en

ze
n

 in
 H

in
si

ch
t 

au
f 

P
ro

ze
ss

e 
u

n
d

 A
rb

ei
ts

w
ei

se
n

 d
er

 W
is

se
n

sc
h

af
t 

zu
 v

er
an

ke
rn

, w
u

rd
e 

d
as

 H
O

O
U

-P
ro

je
kt

 „
W

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
es

 

A
rb

ei
te

n
“ 

ko
n

zi
p

ie
rt

, d
as

 a
lle

n
 in

te
re

ss
ie

rt
en

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 d
ie

 t
h

eo
re

ti
sc

h
en

 F
u

n
d

am
en

te
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
er

 A
rb

ei
t 

ve
rm

it
te

lt
 u

n
d

 

d
ar

ü
b

er
 h

in
au

s 
p

ra
kt

is
ch

e 
A

n
le

it
u

n
g 

vo
r 

al
le

m
 in

 d
er

 A
n

fe
rt

ig
u

n
g 

er
st

er
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
er

 T
ex

te
 g

ib
t.

2
0

1
5

2
0

1
9

4
4

.0
2

6
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

3
D

 L
as

er
sc

an
n

in
g

D
ie

 O
ER

 w
ir

d
 g

ru
n

d
le

ge
n

d
es

 W
is

se
n

 b
er

ei
ts

te
lle

n
 u

n
d

 a
n

w
en

d
u

n
gs

n
ah

 ü
b

er
 z

en
tr

al
e 

Fr
ag

en
 in

fo
rm

ie
re

n
: W

ie
 f

u
n

kt
io

n
ie

rt
 e

in
 L

as
er

? 

W
ar

u
m

 s
in

d
 L

as
er

 f
ü

r 
A

n
w

en
d

u
n

ge
n

 in
 d

er
 E

n
tf

er
n

u
n

gs
m

es
st

ec
h

n
ik

 s
eh

r 
gu

t 
ge

ei
gn

et
? 

W
as

 v
er

b
ir

gt
 s

ic
h

 h
in

te
r 

d
en

 B
eg

ri
ff

en
 2

D
- 

u
n

d
 

3
D

-L
as

er
sc

an
n

in
g 

u
n

d
 w

el
ch

e 
el

em
en

ta
re

n
 A

n
w

en
d

u
n

ge
n

 f
in

d
en

 w
ir

 in
 u

n
se

re
m

 A
llt

ag
? 

W
ie

 le
is

tu
n

gs
fä

h
ig

 is
t 

d
ie

se
 T

ec
h

n
o

lo
gi

e?
 

Ju
n

 1
7

Ju
l 1

8
4

5
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

B
et

ri
eb

lic
h

es
 

G
es

u
n

d
h

ei
ts

m
an

ag
em

en
t 

&
 G

es
u

n
d

 

ge
n

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 -
 T

ei
l 1

In
 d

er
 O

ER
 'G

es
u

n
d

 g
en

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

' w
er

d
en

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 z

u
m

 g
es

u
n

d
h

ei
ts

fö
rd

er
lic

h
en

 u
n

d
 g

en
u

ss
vo

lle
n

 E
ss

en
 u

n
d

 T
ri

n
ke

n
 

am
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 z
u

sa
m

m
en

ge
fa

ss
t.

 T
es

te
n

 S
ie

 Ih
r 

Er
n

äh
ru

n
gs

w
is

se
n

 m
it

 d
em

 E
rn

äh
ru

n
gs

m
yt

h
en

-Q
u

iz
 (

K
ap

. 1
) 

o
d

er
 f

in
d

en
 S

ie
 a

n
h

an
d

 

d
er

 S
tu

d
ie

n
 z

u
m

 E
ss

ve
rh

al
te

n
 h

er
au

s,
 w

ie
 s

ic
h

 M
en

sc
h

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 e
rn

äh
re

n
 (

K
ap

. 2
).

  I
m

 d
ri

tt
en

 K
ap

it
el

 w
er

d
en

 

Er
n

äh
ru

n
gs

em
p

fe
h

lu
n

ge
n

 a
m

 A
rb

ei
ts

p
la

tz
 z

u
sa

m
m

en
ge

fa
ss

t.
 W

el
ch

en
 E

in
fl

u
ss

 d
ie

 E
rn

äh
ru

n
g 

au
f 

d
ie

 L
ei

st
u

n
gs

fä
h

ig
ke

it
 h

at
, w

ir
d

 im
 

vi
er

te
n

 K
ap

it
el

 e
rl

äu
te

rt
. W

en
n

 S
ie

 w
is

se
n

 w
o

lle
n

, w
as

 e
s 

m
it

 L
o

w
 C

ar
b

, P
al

eo
 o

d
er

 C
le

an
 E

at
in

g 
au

f 
si

ch
 h

at
, b

ea
rb

ei
te

n
 S

ie
 d

as
 f

ü
n

ft
e 

K
ap

it
el

. I
m

 s
ec

h
st

en
 K

ap
it

el
 e

rh
al

te
n

 S
ie

 w
ic

h
ti

ge
 L

in
ks

 z
u

 Q
u

al
it

ät
ss

ta
n

d
ar

d
s 

b
zw

. R
ez

ep
td

at
en

b
an

ke
n

 im
 B

er
ei

ch
 d

er
 

B
et

ri
eb

sg
as

tr
o

n
o

m
ie

. 

Ju
n

 1
5

Se
p

 1
6

1
3

.2
0

0
,0

0
 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

13



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

B
et

ri
eb

lic
h

es
 

G
es

u
n

d
h

ei
ts

m
an

ag
em

en
t 

&
 G

es
u

n
d

 

ge
n

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 -
 T

ei
l 2

In
 d

er
 O

ER
 'G

es
u

n
d

 g
en

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

' w
er

d
en

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 z

u
m

 g
es

u
n

d
h

ei
ts

fö
rd

er
lic

h
en

 u
n

d
 g

en
u

ss
vo

lle
n

 E
ss

en
 u

n
d

 T
ri

n
ke

n
 

am
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 z
u

sa
m

m
en

ge
fa

ss
t.

 T
es

te
n

 S
ie

 Ih
r 

Er
n

äh
ru

n
gs

w
is

se
n

 m
it

 d
em

 E
rn

äh
ru

n
gs

m
yt

h
en

-Q
u

iz
 (

K
ap

. 1
) 

o
d

er
 f

in
d

en
 S

ie
 a

n
h

an
d

 

d
er

 S
tu

d
ie

n
 z

u
m

 E
ss

ve
rh

al
te

n
 h

er
au

s,
 w

ie
 s

ic
h

 M
en

sc
h

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 e
rn

äh
re

n
 (

K
ap

. 2
).

  I
m

 d
ri

tt
en

 K
ap

it
el

 w
er

d
en

 

Er
n

äh
ru

n
gs

em
p

fe
h

lu
n

ge
n

 a
m

 A
rb

ei
ts

p
la

tz
 z

u
sa

m
m

en
ge

fa
ss

t.
 W

el
ch

en
 E

in
fl

u
ss

 d
ie

 E
rn

äh
ru

n
g 

au
f 

d
ie

 L
ei

st
u

n
gs

fä
h

ig
ke

it
 h

at
, w

ir
d

 im
 

vi
er

te
n

 K
ap

it
el

 e
rl

äu
te

rt
. W

en
n

 S
ie

 w
is

se
n

 w
o

lle
n

, w
as

 e
s 

m
it

 L
o

w
 C

ar
b

, P
al

eo
 o

d
er

 C
le

an
 E

at
in

g 
au

f 
si

ch
 h

at
, b

ea
rb

ei
te

n
 S

ie
 d

as
 f

ü
n

ft
e 

K
ap

it
el

. I
m

 s
ec

h
st

en
 K

ap
it

el
 e

rh
al

te
n

 S
ie

 w
ic

h
ti

ge
 L

in
ks

 z
u

 Q
u

al
it

ät
ss

ta
n

d
ar

d
s 

b
zw

. R
ez

ep
td

at
en

b
an

ke
n

 im
 B

er
ei

ch
 d

er
 

B
et

ri
eb

sg
as

tr
o

n
o

m
ie

. 

Ju
n

 1
5

Se
p

 1
6

1
3

.2
0

1
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

B
et

ri
eb

lic
h

es
 

G
es

u
n

d
h

ei
ts

m
an

ag
em

en
t 

&
 G

es
u

n
d

 

ge
n

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 -
 T

ei
l 3

In
 d

er
 O

ER
 'G

es
u

n
d

 g
en

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

' w
er

d
en

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 z

u
m

 g
es

u
n

d
h

ei
ts

fö
rd

er
lic

h
en

 u
n

d
 g

en
u

ss
vo

lle
n

 E
ss

en
 u

n
d

 T
ri

n
ke

n
 

am
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 z
u

sa
m

m
en

ge
fa

ss
t.

 T
es

te
n

 S
ie

 Ih
r 

Er
n

äh
ru

n
gs

w
is

se
n

 m
it

 d
em

 E
rn

äh
ru

n
gs

m
yt

h
en

-Q
u

iz
 (

K
ap

. 1
) 

o
d

er
 f

in
d

en
 S

ie
 a

n
h

an
d

 

d
er

 S
tu

d
ie

n
 z

u
m

 E
ss

ve
rh

al
te

n
 h

er
au

s,
 w

ie
 s

ic
h

 M
en

sc
h

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 e
rn

äh
re

n
 (

K
ap

. 2
).

  I
m

 d
ri

tt
en

 K
ap

it
el

 w
er

d
en

 

Er
n

äh
ru

n
gs

em
p

fe
h

lu
n

ge
n

 a
m

 A
rb

ei
ts

p
la

tz
 z

u
sa

m
m

en
ge

fa
ss

t.
 W

el
ch

en
 E

in
fl

u
ss

 d
ie

 E
rn

äh
ru

n
g 

au
f 

d
ie

 L
ei

st
u

n
gs

fä
h

ig
ke

it
 h

at
, w

ir
d

 im
 

vi
er

te
n

 K
ap

it
el

 e
rl

äu
te

rt
. W

en
n

 S
ie

 w
is

se
n

 w
o

lle
n

, w
as

 e
s 

m
it

 L
o

w
 C

ar
b

, P
al

eo
 o

d
er

 C
le

an
 E

at
in

g 
au

f 
si

ch
 h

at
, b

ea
rb

ei
te

n
 S

ie
 d

as
 f

ü
n

ft
e 

K
ap

it
el

. I
m

 s
ec

h
st

en
 K

ap
it

el
 e

rh
al

te
n

 S
ie

 w
ic

h
ti

ge
 L

in
ks

 z
u

 Q
u

al
it

ät
ss

ta
n

d
ar

d
s 

b
zw

. R
ez

ep
td

at
en

b
an

ke
n

 im
 B

er
ei

ch
 d

er
 

B
et

ri
eb

sg
as

tr
o

n
o

m
ie

. 

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
3

.8
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

B
et

ri
eb

lic
h

es
 

G
es

u
n

d
h

ei
ts

m
an

ag
em

en
t 

&
 G

es
u

n
d

 

ge
n

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 -
 T

ei
l 4

In
 d

er
 O

ER
 'G

es
u

n
d

 g
en

ie
ß

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

' w
er

d
en

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 z

u
m

 g
es

u
n

d
h

ei
ts

fö
rd

er
lic

h
en

 u
n

d
 g

en
u

ss
vo

lle
n

 E
ss

en
 u

n
d

 T
ri

n
ke

n
 

am
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 z
u

sa
m

m
en

ge
fa

ss
t.

 T
es

te
n

 S
ie

 Ih
r 

Er
n

äh
ru

n
gs

w
is

se
n

 m
it

 d
em

 E
rn

äh
ru

n
gs

m
yt

h
en

-Q
u

iz
 (

K
ap

. 1
) 

o
d

er
 f

in
d

en
 S

ie
 a

n
h

an
d

 

d
er

 S
tu

d
ie

n
 z

u
m

 E
ss

ve
rh

al
te

n
 h

er
au

s,
 w

ie
 s

ic
h

 M
en

sc
h

en
 a

m
 A

rb
ei

ts
p

la
tz

 e
rn

äh
re

n
 (

K
ap

. 2
).

  I
m

 d
ri

tt
en

 K
ap

it
el

 w
er

d
en

 

Er
n

äh
ru

n
gs

em
p

fe
h

lu
n

ge
n

 a
m

 A
rb

ei
ts

p
la

tz
 z

u
sa

m
m

en
ge

fa
ss

t.
 W

el
ch

en
 E

in
fl

u
ss

 d
ie

 E
rn

äh
ru

n
g 

au
f 

d
ie

 L
ei

st
u

n
gs

fä
h

ig
ke

it
 h

at
, w

ir
d

 im
 

vi
er

te
n

 K
ap

it
el

 e
rl

äu
te

rt
. W

en
n

 S
ie

 w
is

se
n

 w
o

lle
n

, w
as

 e
s 

m
it

 L
o

w
 C

ar
b

, P
al

eo
 o

d
er

 C
le

an
 E

at
in

g 
au

f 
si

ch
 h

at
, b

ea
rb

ei
te

n
 S

ie
 d

as
 f

ü
n

ft
e 

K
ap

it
el

. I
m

 s
ec

h
st

en
 K

ap
it

el
 e

rh
al

te
n

 S
ie

 w
ic

h
ti

ge
 L

in
ks

 z
u

 Q
u

al
it

ät
ss

ta
n

d
ar

d
s 

b
zw

. R
ez

ep
td

at
en

b
an

ke
n

 im
 B

er
ei

ch
 d

er
 

B
et

ri
eb

sg
as

tr
o

n
o

m
ie

. 

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
4

9
.5

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

B
ew

eg
u

n
g 

u
n

d
 K

ra
ft

 -
 v

er
st

eh
en

 

le
ic

h
t 

ge
m

ac
h

t

In
 d

em
 L

er
n

an
ge

b
o

t 
w

er
d

en
 d

ie
 p

h
ys

ik
al

is
ch

en
 T

h
em

en
 B

ew
eg

u
n

g 
u

n
d

 K
ra

ft
 m

it
 H

ilf
e 

vo
n

 V
id

eo
s,

 in
te

ra
kt

iv
en

 A
n

im
at

io
n

en
, 

Ex
p

er
im

en
te

n
 u

n
d

 v
ie

le
n

 Ü
b

u
n

gs
au

fg
ab

en
 e

rk
lä

rt
. E

s 
w

er
d

en
 d

ie
 s

ch
u

lis
ch

en
 G

ru
n

d
la

ge
n

 in
 e

in
er

 e
in

fa
ch

 v
er

st
än

d
lic

h
en

 F
o

rm
 u

n
d

 

an
h

an
d

 v
o

n
 A

n
w

en
d

u
n

gs
b

ei
sp

ie
le

n
 e

rk
lä

rt
.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

1
7

.4
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

B
ew

eg
u

n
g 

u
n

d
 K

ra
ft

 -
 v

er
st

eh
en

 

le
ic

h
t 

ge
m

ac
h

t

A
u

fb
au

m
o

d
u

l z
u

 B
ew

eg
u

n
g 

u
n

d
 K

ra
ft

Fe
b

 2
0

D
ez

 2
0

2
7

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

b
ey

o
n

d
 t

h
e 

sc
re

en
A

ls
 d

ie
 e

rs
te

n
 F

er
n

se
h

er
 a

u
f 

d
en

 M
ar

kt
 k

am
en

, w
ar

 d
er

 B
ild

sc
h

ir
m

 d
as

 G
eh

ei
m

n
is

: S
in

d
 d

a 
w

ir
kl

ic
h

 k
ei

n
e 

M
en

sc
h

en
 in

 d
em

 K
as

te
n

? 

H
eu

te
 s

te
lle

n
 w

ir
 u

n
s 

d
ie

se
 F

ra
ge

 n
ic

h
t 

m
eh

r 
– 

d
er

 B
ild

sc
h

ir
m

 is
t 

u
n

se
re

 W
el

t.
 D

o
ch

 je
n

se
it

s 
d

er
 O

b
er

fl
äc

h
e 

b
eg

in
n

t 
d

as
 e

ig
en

tl
ic

h
e 

d
ig

it
al

e 
A

b
en

te
u

er
: A

llt
ag

sg
eg

en
st

än
d

e 
h

ac
ke

n
, n

eu
e 

Sm
ar

t 
O

b
je

ct
s 

en
tw

ic
ke

ln
 u

n
d

 (
d

e)
ko

n
st

ru
kt

iv
 k

re
at

iv
 w

er
d

en
. U

n
d

 ja
: D

as
 k

an
n

 

je
d

er
! 

D
as

 z
u

 b
ew

ei
se

n
, i

st
 u

n
se

re
 A

u
fg

ab
e.

 F
ü

r 
w

en
 is

t 
d

ie
 B

ey
o

n
d

 t
h

e 
Sc

re
en

-P
la

tt
fo

rm
 g

em
ac

h
t?

 F
ü

r 
je

d
en

! 
Fü

r 
D

ic
h

! 
In

 e
rs

te
r 

Li
n

ie
 

sp
re

ch
en

 w
ir

 A
n

fä
n

ge
r 

an
 –

 L
eu

te
 a

ls
o

, d
ie

 ir
ge

n
d

w
ie

 S
p

aß
 d

ar
an

 h
ät

te
n

, H
ac

ks
 a

u
sz

u
p

ro
b

ie
re

n
 u

n
d

 c
o

o
le

 D
in

ge
 z

u
 b

au
en

, d
ie

 a
b

er
 n

o
ch

 

ke
in

er
le

i E
rf

ah
ru

n
g 

h
ab

en
 u

n
d

 s
ic

h
 d

ar
u

m
 m

an
ch

m
al

 e
in

fa
ch

 a
u

ch
 n

ic
h

t 
tr

au
en

. I
h

n
en

 m
ö

ch
te

n
 w

ir
 z

ei
ge

n
, d

as
s 

d
as

 w
ir

kl
ic

h
 g

ar
 n

ic
h

t 

sc
h

w
er

 is
t.

 A
b

er
 a

u
ch

, w
er

 v
ie

lle
ic

h
t 

sc
h

o
n

 a
lle

re
rs

te
 E

rf
ah

ru
n

ge
n

 g
es

am
m

el
t 

h
at

, k
an

n
 h

ie
r 

n
o

ch
 In

sp
ir

at
io

n
en

 f
in

d
en

, w
ie

 e
r 

si
ch

 

w
ei

te
re

n
tw

ic
ke

ln
 k

an
n

. Z
u

 g
u

te
r 

Le
tz

t 
fr

eu
en

 w
ir

 u
n

s 
au

ch
, w

en
n

 L
eh

re
ri

n
n

en
 u

n
d

 L
eh

re
r 

u
n

se
re

 R
es

so
u

rc
en

 n
u

tz
en

, u
m

 S
ch

ü
le

ri
n

n
en

 

u
n

d
 S

ch
ü

le
r 

an
 D

ig
it

al
it

ät
 je

n
se

it
s 

d
es

 B
ild

sc
h

ir
m

s 
h

er
an

zu
fü

h
re

n
. D

u
 b

is
t 

w
ed

er
 L

eh
re

r 
n

o
ch

 S
ch

ü
le

r 
– 

D
u

 h
as

t 
ei

n
fa

ch
 L

u
st

 a
u

f 
M

ac
h

en
? 

Se
h

r 
gu

t!
 B

ey
o

n
d

 t
h

e 
Sc

re
en

 is
t 

w
ir

kl
ic

h
 f

ü
r 

A
LL

E 
ge

m
ac

h
t,

 d
ie

 a
lle

in
 o

d
er

 in
 d

er
 G

ru
p

p
e 

in
s 

M
ac

h
en

 k
o

m
m

en
 w

o
lle

n
. 

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

2
9

.5
8

2
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

b
ey

o
n

d
 t

h
e 

sc
re

en
K

o
o

p
er

at
io

n
 m

it
 S

ch
u

le
n

 in
 d

er
 U

m
se

tz
u

n
g,

 V
er

m
ar

kt
u

n
g 

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
9

.3
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

14



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

C
liM

ap
-H

EA
LT

H
D

ie
 F

o
lg

en
 d

es
 K

lim
aw

an
d

el
s 

si
n

d
 w

el
tw

ei
t 

sp
ü

rb
ar

 u
n

d
 s

te
lle

n
 e

in
e 

er
n

st
h

af
te

 B
ed

ro
h

u
n

g 
d

ar
. Z

u
kü

n
ft

ig
e 

A
kt

eu
re

 d
er

 

G
es

u
n

d
h

ei
ts

ve
rs

o
rg

u
n

g,
 -

fo
rs

ch
u

n
g 

u
n

d
 P

u
b

lic
 M

an
ag

em
en

t 
tr

ag
en

 d
ah

er
 e

in
e 

en
o

rm
e 

V
er

an
tw

o
rt

u
n

g,
 u

n
se

re
 G

es
u

n
d

h
ei

t 
la

n
gf

ri
st

ig
 

d
u

rc
h

 e
ff

ek
ti

ve
 M

aß
n

ah
m

en
 z

u
 w

ah
re

n
. D

o
ch

 o
h

n
e 

d
as

 n
ö

ti
ge

 W
is

se
n

 z
u

 d
en

 g
es

u
n

d
h

ei
tl

ic
h

en
, a

b
er

 a
u

ch
 g

es
el

ls
ch

af
tl

ic
h

en
 

K
o

n
se

q
u

en
ze

n
 d

es
 K

lim
aw

an
d

el
s,

 w
el

ch
es

 n
u

r 
u

n
zu

re
ic

h
en

d
 in

 d
er

 H
o

ch
sc

h
u

lb
ild

u
n

g 
ve

rm
it

te
lt

 w
ir

d
, i

st
 d

ie
se

 k
o

m
p

le
xe

 A
u

fg
ab

e 
n

ic
h

t 

zu
 b

ew
äl

ti
ge

n
. H

ie
r 

se
tz

t 
d

as
 E

-L
ea

rn
in

g-
To

o
l C

liM
ap

-H
EA

LT
H

 a
n

, w
el

ch
es

 d
ie

 V
er

m
it

tl
u

n
g 

vo
n

 f
ac

h
lic

h
em

 s
o

w
ie

 p
ra

xi
so

ri
en

ti
er

te
m

 

W
is

se
n

 ü
b

er
 d

ie
 E

in
fl

ü
ss

e 
vo

n
 K

lim
a 

u
n

d
 U

m
w

el
t 

au
f 

u
n

se
re

 G
es

u
n

d
h

ei
t 

im
 F

o
rm

at
 e

in
er

 in
te

ra
kt

iv
en

 W
el

tk
ar

te
 v

er
fo

lg
t.

 M
it

 d
em

 

V
o

rh
ab

en
 s

et
zt

 d
ie

 H
A

W
 e

in
 w

ic
h

ti
ge

s 
Ze

ic
h

en
, K

lim
aw

an
d

el
 a

ls
 in

te
rd

is
zi

p
lin

är
e 

H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 in

 d
er

 A
u

sb
ild

u
n

g 
zu

kü
n

ft
ig

er
 

A
kt

eu
re

 z
u

 a
d

re
ss

ie
re

n
. D

as
 W

eb
-T

o
o

l C
liM

ap
-H

EA
LT

H
 w

ir
d

 a
ls

 o
ff

en
es

, m
o

d
if

iz
ie

rb
ar

es
 L

eh
r-

Le
rn

-A
n

ge
b

o
t 

zu
r 

V
er

fü
gu

n
g 

st
eh

en
.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
3

9
.8

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

C
LI

M
A

TE
 2

0
2

0
 -

 d
ie

 w
el

tw
ei

te
 C

O
2

-

fr
eu

n
d

lic
h

e 
O

n
lin

ek
lim

ako


n
fe

re
n

z

A
u

f 
d

er
 le

tz
te

n
 W

el
tk

lim
ak

o
n

fe
re

n
z 

2
0

1
8

 in
 P

o
le

n
 w

u
rd

e 
ei

n
 R

eg
el

w
er

k 
fü

r 
B

eg
re

n
zu

n
g 

d
er

 g
lo

b
al

en
 E

rw
är

m
u

n
g 

au
f 

d
eu

tl
ic

h
 u

n
te

r 
2

°C
 

au
fg

es
te

llt
. B

is
 d

ah
in

 g
ib

t 
es

 je
d

o
ch

 n
o

ch
 v

ie
l z

u
 t

u
n

: U
m

 a
kt

u
el

ls
te

 D
at

en
 u

n
d

 In
fo

rm
at

io
n

en
 z

u
m

 K
lim

aw
an

d
el

 u
n

d
 s

ei
n

en
 F

o
lg

en
 z

u
 

ve
rm

it
te

ln
 w

ir
d

 C
LI

M
A

TE
 2

0
2

0
 o

rg
an

is
ie

rt
. D

ie
 r

ei
n

 v
ir

tu
el

le
  K

o
n

fe
re

n
z 

u
n

te
r 

Sc
h

ir
m

h
er

rs
ch

af
t 

vo
n

 H
am

b
u

rg
s 

Er
st

em
 B

ü
rg

er
m

ei
st

er
 

sc
h

lie
ß

t 
ei

n
e 

W
is

se
n

sl
ü

ck
e 

in
 d

en
 T

h
em

en
fe

ld
er

n
 K

lim
as

ch
u

tz
 (

M
it

ig
at

io
n

) 
u

n
d

 A
n

p
as

su
n

g 
(A

d
ap

ta
ti

o
n

),
 d

ie
 in

te
gr

at
iv

 u
n

d
 in

te
ra

kt
iv

 

d
is

ku
ti

er
t 

w
er

d
en

 k
ö

n
n

en
. G

em
äß

 O
p

en
 S

ci
en

ce
 s

in
d

 a
lle

 K
o

n
fe

re
n

zi
n

h
al

te
 f

re
i z

u
gä

n
gl

ic
h

, d
ie

 e
-K

o
n

fe
re

n
z 

in
fo

rm
ie

rt
 a

u
ch

 ü
b

er
 

za
h

lr
ei

ch
e 

ko
n

kr
et

e 
P

ro
je

kt
e,

 In
it

ia
ti

ve
n

 u
n

d
 S

tr
at

eg
ie

n
, d

ie
 a

kt
u

el
l g

lo
b

al
 u

m
ge

se
tz

t 
w

er
d

en
 u

n
d

 p
rä

se
n

ti
er

t 
d

am
it

 jü
n

gs
te

 B
ei

sp
ie

le
 f

ü
r 

w
el

tw
ei

te
 A

kt
iv

it
ät

en
, u

m
 d

as
 K

lim
a 

zu
 s

ch
ü

tz
en

. A
ll 

d
ie

s 
is

t 
n

u
r 

ei
n

en
 M

au
sk

lic
k 

en
tf

er
n

t 
– 

Te
iln

eh
m

er
 k

ö
n

n
en

 s
ic

h
 u

n
ko

m
p

liz
ie

rt
 ü

b
er

 

d
as

 In
te

rn
et

 e
in

lo
gg

en
, s

ei
 e

s 
im

 B
ü

ro
, i

n
 d

er
 S

ch
u

le
, d

er
 U

n
iv

er
si

tä
t,

 v
o

n
 Z

u
h

au
se

 o
d

er
 u

n
te

rw
eg

s.
 E

s 
w

er
d

en
 m

eh
re

re
 T

au
se

n
d

 

Te
iln

eh
m

en
d

e 
er

w
ar

te
t.

 

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
er

 T
id

ee
lb

e-
K

o
m

p
le

x
D

ie
 T

id
ee

lb
e-

R
eg

io
n

 u
m

fa
ss

t 
d

ie
 E

lb
e 

u
n

d
 a

n
gr

en
ze

n
d

en
 L

an
d

st
ri

ch
e 

vo
n

 G
ee

st
h

ac
h

t 
b

is
 C

u
xh

av
en

. D
ie

 m
ei

st
en

 M
en

sc
h

en
 h

ie
r 

n
eh

m
en

 

d
en

 F
lu

ss
 a

ls
 g

eg
eb

en
 h

in
 u

n
d

 s
in

d
 s

ic
h

 h
au

p
ts

äc
h

lic
h

 ih
re

r 
u

n
m

it
te

lb
ar

en
 U

m
ge

b
u

n
g 

b
ew

u
ss

t.
 W

ie
 s

ta
rk

 d
ie

 e
in

ze
ln

en
 L

eb
en

sb
er

ei
ch

e 

an
 d

er
 E

lb
e 

je
d

o
ch

 m
it

ei
n

an
d

er
 v

er
kn

ü
p

ft
 s

in
d

, d
as

s 
d

ie
 E

lb
e 

au
ch

 s
tr

o
m

au
fw

är
ts

 f
lie

ß
t,

 w
es

h
al

b
 h

ö
h

er
e 

D
ei

ch
e 

n
ic

h
t 

im
m

er
 „

m
eh

r 

Si
ch

er
h

ei
t“

 b
ed

eu
te

n
 u

n
d

 m
eh

r 
Fi

sc
h

e 
n

ic
h

t 
im

m
er

 e
in

 „
P

lu
s“

 d
ar

st
el

le
n

, s
in

d
 A

sp
ek

te
, ü

b
er

 d
ie

 m
an

 s
ic

h
 im

 A
llt

ag
 s

el
te

n
 G

ed
an

ke
n

 

m
ac

h
t.

 D
ie

 B
ez

ie
h

u
n

g 
zu

 v
er

st
eh

en
 z

w
is

ch
en

 d
em

, w
as

 w
ir

 u
n

m
it

te
lb

ar
 e

rl
eb

en
, w

as
 w

ir
 a

ls
 Ö

ko
lo

gi
e 

w
ah

rn
eh

m
en

 u
n

d
 w

as
 w

ir
 a

ls
 

w
ir

ts
ch

af
tl

ic
h

 b
ed

eu
ts

am
 e

rf
ah

re
n

, b
ild

et
 a

b
er

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

 d
af

ü
r,

 s
ic

h
 a

kt
iv

 a
n

 p
o

lit
is

ch
en

 E
n

ts
ch

ei
d

u
n

ge
n

 z
u

 b
et

ei
lig

en
.  

M
it

 d
em

 

Ti
d

ee
lb

e-
K

o
m

p
le

x 
ve

rs
u

ch
en

 w
ir

, a
u

f 
an

sc
h

au
lic

h
e 

W
ei

se
 u

n
te

r 
V

er
w

en
d

u
n

g 
vo

rh
an

d
en

er
 D

o
ku

m
en

ta
ti

o
n

en
 u

n
d

 f
ü

r 
d

ie
se

n
 Z

w
ec

k 

p
ro

d
u

zi
er

te
r 

In
te

rv
ie

w
s,

 d
u

rc
h

 Q
u

iz
ze

 u
n

d
 S

im
u

la
ti

o
n

en
 d

ie
 K

o
m

p
le

xi
tä

t 
zu

 v
er

m
it

te
ln

 o
h

n
e 

ab
zu

sc
h

re
ck

en
. Ü

b
er

 d
ie

 E
in

b
in

d
u

n
g 

vo
n

 

Sc
h

ü
le

rn
 d

es
 H

el
m

u
t-

Sc
h

m
id

t-
G

ym
n

as
iu

m
s 

u
n

d
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 a

ls
 k

ri
ti

sc
h

e 
B

eg
u

ta
ch

te
r 

u
n

d
 a

ls
 M

u
lt

ip
lik

at
o

re
n

 h
o

ff
en

 w
ir

, m
ö

gl
ic

h
st

 

vi
el

e 
M

en
sc

h
en

 in
 d

er
 R

eg
io

n
 z

u
 e

rr
ei

ch
en

.

Ju
n

 1
5

Ju
l 1

6
1

3
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
er

 T
id

ee
lb

e-
K

o
m

p
le

x 
- 

P
lu

s
Er

gä
n

zu
n

g 
d

es
 P

ro
je

kt
s 

"D
er

 T
id

ee
lb

e-
K

o
m

p
le

x"
 u

m
 e

in
 P

la
n

sp
ie

l.

Ja
n

 1
6

A
u

g 
1

6
1

9
.6

5
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
ie

 d
ig

it
al

e 
Ei

n
fü

h
ru

n
g 

d
er

 

N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

ts
zi

el
e 

in
 d

er
 L

eh
re

O
b

w
o

h
l d

ie
 E

ra
rb

ei
tu

n
g 

d
er

 N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

ts
zi

el
e 

(S
u

st
ai

n
ab

le
 D

ev
el

o
p

m
en

t 
G

o
al

s 
- 

SD
G

s)
 d

er
 V

er
ei

n
te

n
 N

at
io

n
en

 in
 d

er
 L

eh
re

 in
 

H
o

ch
sc

h
u

le
n

 a
ls

 s
in

n
vo

ll 
u

n
d

 e
rf

o
rd

er
lic

h
 b

et
ra

ch
te

t 
w

ir
d

, m
an

ge
lt

 e
s 

an
 In

it
ia

ti
ve

n
, d

ie
 d

ie
se

s 
Zi

el
 v

er
fo

lg
en

. U
m

 d
ie

se
s 

P
ro

b
le

m
 z

u
 

b
eh

eb
en

, e
rs

te
llt

 d
as

 P
ro

je
kt

 „
D

ie
 d

ig
it

al
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
d

er
 N

ac
h

h
al

ti
gk

ei
ts

zi
el

e 
in

 d
er

 L
eh

re
“ 

se
ch

s 
M

o
d

u
le

, d
ie

 d
ie

 E
ra

rb
ei

tu
n

g 
d

er
 S

D
G

s 

3
, 4

, 5
, 6

, 7
 u

n
d

 1
3

 in
 d

er
 L

eh
re

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
. D

ab
ei

 g
eh

t 
es

 n
ic

h
t 

n
u

r 
u

m
 d

ie
 V

er
m

it
tl

u
n

g 
vo

n
 S

ac
h

w
is

se
n

 z
u

 d
en

 je
w

ei
lig

en
 S

D
G

s,
 

so
n

d
er

n
 a

u
ch

 u
m

 d
ie

 V
er

m
it

tl
u

n
g 

p
ra

gm
at

is
ch

er
 H

an
d

lu
n

gs
ko

m
p

et
en

ze
n

 b
ei

 d
en

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

, d
ie

 d
u

rc
h

 in
te

r-
, t

ra
n

s,
- 

u
n

d
 

m
u

lt
id

is
zi

p
lin

är
e 

A
n

sä
tz

e 
ge

fö
rd

er
t 

w
er

d
en

. D
ie

 V
is

io
n

: L
eh

re
n

d
e 

w
ir

ke
n

 a
ls

 M
u

lt
ip

lik
at

o
re

n
 u

n
d

 in
fo

rm
ie

re
n

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

au
s 

ve
rs

ch
ie

d
en

en
 F

ac
h

ri
ch

tu
n

ge
n

 ü
b

er
 d

ie
 S

D
G

s 
u

n
d

 e
rm

u
n

te
rn

 s
ie

 z
u

 e
in

er
 v

er
ti

ef
en

d
en

 A
u

se
in

an
d

er
se

tz
u

n
g 

m
it

 d
en

 

N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

ts
zi

el
en

 d
er

 V
er

ei
n

te
n

 N
at

io
n

en
.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
5

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
ie

 d
ig

it
al

e 
Ei

n
fü

h
ru

n
g 

d
er

 

N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

ts
zi

el
e 

in
 d

er
 L

eh
re

Er
gä

n
zu

n
g 

d
es

 P
ro

je
kt

s 
"D

ie
 d

ig
it

al
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
d

er
 N

ac
h

h
al

ti
gk

ke
it

sz
ie

le
 in

 d
er

 L
eh

re
" 

u
m

 M
o

d
u

l 6

A
p

r 
1

8
A

u
g 

1
9

2
0

.2
5

0
,0

0
 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

15



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
ie

 d
ig

it
al

e 
Ei

n
fü

h
ru

n
g 

d
er

 

N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

ts
zi

el
e 

in
 d

er
 L

eh
re

Er
gä

n
zu

n
g 

d
es

 P
ro

je
kt

s 
"D

ie
 d

ig
it

al
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
d

er
 N

ac
h

h
al

ti
gk

ke
it

sz
ie

le
 in

 d
er

 L
eh

re
" 

u
m

 M
o

d
u

le
 7

  u
n

d
 1

3

Fe
b

 2
0

D
ez

 2
0

4
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

d
er

 (
A

u
s-

)B
ild

u
n

g 

d
er

 S
o

zi
al

en
 A

rb
ei

t.
 V

o
n

 d
er

 S
o

zi
al

en
 

Fr
au

en
sc

h
u

le
 z

u
m

 D
ep

ar
tm

en
t 

So
zi

al
e 

A
rb

ei
t

A
u

sg
eh

en
d

 v
o

n
 b

er
ei

ts
 a

u
fg

ea
rb

ei
te

te
m

 A
rc

h
iv

m
at

er
ia

l u
n

d
 v

o
rl

ie
ge

n
d

en
 P

ro
je

kt
er

ge
b

n
is

se
n

 (
u

.a
. S

ta
d

ts
p

az
ie

rg
an

g;
 A

u
ss

te
llu

n
g 

zu
m

 

1
0

0
-j

äh
ri

ge
n

 J
u

b
ilä

u
m

 d
es

 D
ep

ar
tm

en
ts

 S
o

zi
al

e 
A

rb
ei

t)
 w

ir
d

 e
in

e 
O

ER
 k

o
n

zi
p

ie
rt

 u
n

d
 u

m
ge

se
tz

t,
 d

ie
, a

m
 B

ei
sp

ie
l d

es
 D

ep
ar

tm
en

ts
, d

ie
 

h
is

to
ri

sc
h

e 
En

tw
ic

kl
u

n
g 

d
er

 (
A

u
s-

)B
ild

u
n

g 
vo

n
 S

o
zi

al
ar

b
ei

te
r*

in
n

en
 v

er
d

eu
tl

ic
h

t 
u

n
d

 In
fo

rm
at

io
n

en
 u

n
d

 A
n

sc
h

au
u

n
gs

m
at

er
ia

l ü
b

er
 d

ie
 

H
A

W
 h

in
au

s 
In

te
re

ss
ie

rt
en

 z
u

r 
V

er
fü

gu
n

g 
st

el
lt

.
A

u
g 

1
9

D
ez

 2
0

3
9

.5
5

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
ig

it
ak

t 
2

.0
Im

 R
ah

m
en

 d
es

 M
u

si
kp

ro
je

kt
es

 "
D

ig
it

ak
t 

2
.0

" 
- 

d
er

 B
eg

ri
ff

 s
et

zt
 s

ic
h

 z
u

sa
m

m
en

 a
u

s 
d

en
 B

au
st

ei
n

en
 D

ig
it

al
 u

n
d

 T
ak

t 
- 

so
lle

n
 in

n
o

va
ti

ve
 

K
o

n
ze

p
te

 u
n

d
 M

et
h

o
d

en
 d

er
 d

ig
it

al
en

 M
u

si
kd

id
ak

ti
k 

en
ts

te
h

en
. D

ie
se

 s
o

lle
n

 in
 k

o
o

p
er

at
iv

er
 F

o
rm

 m
it

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 d
er

 S
o

zi
al

en
 A

rb
ei

t 

u
n

d
 E

xp
er

t*
in

n
en

 a
u

s 
d

er
 p

ro
fe

ss
io

n
el

le
n

 M
u

si
kp

ro
d

u
kt

io
n

 e
ra

rb
ei

te
t 

w
er

d
en

. A
u

sg
an

gs
p

u
n

kt
 d

er
 P

ro
je

kt
id

ee
 is

t 
d

ie
 p

äd
ag

o
gi

sc
h

e 

Si
ch

er
u

n
g 

d
er

 A
n

sc
h

lu
ss

fä
h

ig
ke

it
 a

n
 d

ie
 z

u
n

eh
m

en
d

 m
ed

ia
ti

si
er

te
 L

eb
en

sw
el

t 
d

er
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 u

n
d

 A
d

re
ss

at
*i

n
n

en
 S

o
zi

al
er

 A
rb

ei
t.

 

En
ts

te
h

en
 s

o
lle

n
 p

ro
fe

ss
io

n
el

l p
ro

d
u

zi
er

te
 L

er
n

vi
d

eo
s,

 d
ie

 n
ie

d
ri

gs
ch

w
el

lig
e 

Zu
gä

n
ge

 z
u

 k
o

m
p

le
xe

n
, m

u
si

ka
lis

ch
en

 K
o

m
p

o
si

ti
o

n
en

 

er
m

ö
gl

ic
h

en
, u

m
 s

o
 s

el
b

st
b

es
ti

m
m

te
 B

ild
u

n
gs

p
ro

ze
ss

e 
zu

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
. I

m
 Z

en
tr

u
m

 d
es

 P
ro

je
kt

es
 s

te
h

t 
d

ah
er

 d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

al
te

rs
ü

b
er

gr
ei

fe
n

d
er

, i
n

kl
u

si
ve

r 
u

n
d

 t
ra

n
sk

u
lt

u
re

lle
r 

M
et

h
o

d
en

 d
er

 M
u

si
kv

er
m

it
tl

u
n

g 
u

n
d

 -
P

ro
d

u
kt

io
n

. B
ei

 d
er

 d
ig

it
al

en
 

M
u

si
kv

er
m

it
tl

u
n

g 
h

an
d

el
t 

es
 s

ic
h

 u
m

 e
in

 z
u

n
eh

m
en

d
 b

ed
eu

ts
am

es
 P

ra
xi

sf
el

d
, i

n
 d

es
se

n
 R

ah
m

en
 b

is
la

n
g 

ka
u

m
 F

o
rs

ch
u

n
g 

b
et

ri
eb

en
 

w
ir

d
. A

n
al

o
g 

d
az

u
 w

u
rd

en
 a

u
ch

 d
ie

 e
n

ts
p

re
ch

en
d

en
 L

er
n

- 
u

n
d

 L
eh

rm
at

er
ia

le
n

 b
is

la
n

g 
n

ic
h

t 
en

tw
ic

ke
lt

. D
ie

se
 L

ü
ck

e 
m

ö
ch

te
 d

as
 P

ro
je

kt
 

n
u

n
 s

ch
lie

ß
en

 u
n

d
 b

is
 E

n
d

e 
2

0
2

0
 p

ra
xi

sr
el

ev
an

te
 M

at
er

ia
lie

n
 u

n
d

 H
an

d
re

ic
h

u
n

ge
n

 z
u

r 
d

ig
it

al
en

 M
u

si
kd

id
ak

ti
k 

en
tw

ic
ke

ln
.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
1

9
.0

8
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
ig

it
al

 M
in

d
se

t
D

ie
 D

ig
it

al
is

ie
ru

n
g 

ve
rä

n
d

er
t 

Sc
h

ri
tt

 f
ü

r 
Sc

h
ri

tt
, a

b
er

 u
n

au
fh

al
ts

am
, u

n
se

r 
p

ri
va

te
s 

u
n

d
 b

er
u

fl
ic

h
es

 L
eb

en
. S

ie
 e

rö
ff

n
et

 n
eu

e 
C

h
an

ce
n

, 

b
ir

gt
 a

b
er

 a
u

ch
 R

is
ik

en
 u

n
d

 w
ec

kt
 Ä

n
gs

te
, d

ie
 w

ir
 e

rn
st

 n
eh

m
en

 m
ü

ss
en

, b
es

o
n

d
er

s 
d

es
h

al
b

, d
a 

w
ir

 u
n

s 
in

 e
in

er
 U

m
w

el
t 

w
ie

d
er

fi
n

d
en

, 

d
ie

 s
ic

h
 d

u
rc

h
 V

o
la

ti
lit

ät
, U

n
si

ch
er

h
ei

t,
 K

o
m

p
le

xi
tä

t 
u

n
d

 A
m

b
ig

u
it

ät
 (

V
U

C
A

) 
au

sz
ei

ch
n

et
. A

ls
 F

o
lg

e 
d

ie
se

r 
ra

sa
n

te
n

 V
er

än
d

er
u

n
ge

n
 w

ir
d

 

so
w

o
h

l f
ü

r 
d

ie
 A

kt
eu

re
 d

er
 G

es
el

ls
ch

af
t 

al
s 

au
ch

 d
ie

 d
er

 W
ir

ts
ch

af
t 

ei
n

 B
ac

ku


p
 e

rf
o

rd
er

lic
h

, n
äm

lic
h

 d
as

 D
ig

it
al

 M
in

d
se

t.
 

D
as

 h
ie

rm
it

 b
ea

n
tr

ag
te

 P
ro

je
kt

 „
D

ig
it

al
 M

in
d

se
t“

 b
ef

as
st

 s
ic

h
 m

it
 d

en
 t

ie
fg

re
if

en
d

en
 V

er
än

d
er

u
n

ge
n

, d
ie

 s
o

w
o

h
l d

u
rc

h
 d

ie
 D

ig
it

al
is

ie
ru

n
g 

d
er

 G
es

el
ls

ch
af

t 
al

s 
au

ch
 d

u
rc

h
 d

ie
 d

ig
it

al
e 

Tr
an

sf
o

rm
at

io
n

 v
o

n
 U

n
te

rn
eh

m
en

, m
it

 F
o

ku
s 

au
f 

d
em

 D
ig

it
al

 M
in

d
se

t,
 a

u
sg

el
ö

st
 w

o
rd

en
 

si
n

d
. W

ir
 p

la
n

en
, d

ie
 Z

u
ku

n
ft

sf
ra

ge
n

 e
in

er
 g

lo
b

al
en

 u
n

d
 d

ig
it

al
en

 G
es

el
ls

ch
af

t 
u

n
d

 W
ir

ts
ch

af
t 

zu
 id

en
ti

fi
zi

er
en

 s
o

w
ie

 r
el

ev
an

te
 

Zu
sa

m
m

en
h

än
ge

 z
w

is
ch

en
 D

ig
it

al
is

ie
ru

n
g,

 W
ir

ts
ch

af
t 

u
n

d
 G

es
el

ls
ch

af
t 

zu
 a

n
al

ys
ie

re
n

. I
m

 M
it

te
lp

u
n

kt
 u

n
se

re
r 

A
rb

ei
t 

so
ll 

d
er

 T
ra

n
sf

er
 

au
s 

W
is

se
n

sc
h

af
t 

u
n

d
 F

o
rs

ch
u

n
g 

in
 d

ie
 P

ra
xi

s 
vo

n
 U

n
te

rn
eh

m
en

, a
b

er
 a

u
ch

 in
 d

ie
 G

es
el

ls
ch

af
t 

so
w

ie
 d

ie
 U

m
se

tz
u

n
g 

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

er
 

Er
ke

n
n

tn
is

se
 in

 H
an

d
lu

n
gs

em
p

fe
h

lu
n

ge
n

 –
 g

em
äß

 d
en

 O
ER

-P
ri

n
zi

p
ie

n
 –

 s
te

h
en

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
5

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
iv

er
si

fy
D

ie
 O

ER
 s

te
llt

 z
en

tr
al

e 
El

em
en

te
 d

er
 g

es
ch

le
ch

te
r-

 u
n

d
 d

iv
er

si
ty

b
ew

u
ss

te
n

 M
ed

ie
n

ge
st

al
tu

n
g 

vo
r.

 A
n

h
an

d
 v

o
n

 w
ie

d
er

ke
h

re
n

d
en

 

Lo
gi

ke
n

 (
Ze

n
tr

u
m

-P
er

ip
h

er
ie

, S
ic

h
tb

ar
ke

it
-U

n
si

ch
tb

ar
ke

it
, W

is
se

n
-N

ic
h

tW
is

se
n

) 
so

lle
n

 d
ie

 L
er

n
en

d
en

 v
er

st
eh

en
, w

ie
 A

u
ss

ch
lü

ss
e 

au
fg

ru
n

d
 v

o
n

 G
es

ch
le

ch
t,

 S
ex

u
al

it
ät

, R
as

si
sm

u
s,

 s
o

zi
al

er
 H

er
ku

n
ft

 o
d

er
 ä

h
n

lic
h

em
 in

 B
ild

 u
n

d
 T

ex
t 

re
p

ro
d

u
zi

er
t 

w
er

d
en

. D
ab

ei
 g

eh
t 

es
 

u
m

 d
ie

 P
ro

d
u

kt
io

n
 v

o
n

 T
ex

te
n

, d
ie

 B
ild

ge
st

al
tu

n
g 

u
n

d
 d

ie
 f

ilm
is

ch
e 

R
ep

rä
se

n
ta

ti
o

n
.

N
eb

en
 d

er
 S

en
si

b
ili

si
er

u
n

g 
is

t 
es

 Z
ie

l d
er

 O
ER

, M
ed

ie
n

ge
st

al
te

n
d

en
 in

 F
o

rm
 v

o
n

 C
h

ec
kl

is
te

n
 u

n
d

 k
re

at
iv

en
 B

ei
sp

ie
le

n
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 

au
fz

u
ze

ig
en

, w
ie

 s
ie

 s
te

re
o

ty
p

e 
u

n
d

 a
u

ss
ch

lie
ß

en
d

e 
M

ed
ie

n
 v

er
än

d
er

n
 u

n
d

 ih
re

 M
ed

ie
n

 g
en

d
er

- 
u

n
d

 d
iv

er
si

ty
b

ew
u

ss
t 

ge
st

al
te

n
 k

ö
n

n
en

.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
5

.5
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

D
iv

er
si

fy
Er

gä
n

zu
n

gs
m

o
d

u
l

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
3

9
.5

0
0

,0
0

 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

16



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

ED
D

i -
 E

p
id

em
ic

 D
is

ea
se

 D
et

ec
ti

ve
Ei

n
 T

ea
m

 a
u

s 
G

es
u

n
d

h
ei

ts
w

is
se

n
sc

h
af

tl
er

n
, E

p
id

em
io

lo
ge

n
 u

n
d

 G
am

e-
D

es
ig

n
er

n
 v

er
fo

lg
t 

d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

ei
n

es
 r

ea
lit

ät
sn

ah
en

 

In
fe

kt
io

n
sa

u
sb

ru
ch

s-
Le

rn
sz

en
ar

io
s 

au
f 

G
ru

n
d

la
ge

 d
es

 G
am

eb


as
ed

 L
ea

rn
in

gs
, w

el
ch

es
 s

p
ie

le
ri

sc
h

 d
ie

 S
ch

n
it

ts
te

lle
 z

w
is

ch
en

 T
h

eo
ri

e 
u

n
d

 

P
ra

xi
s 

in
 d

er
 a

ka
d

em
is

ch
en

 L
eh

re
 b

ild
et

. A
ls

 E
p

id
em

ic
 D

is
ea

se
 D

et
ec

ti
ve

s 
(E

D
D

i)
 w

er
d

en
 d

en
 L

er
n

en
d

en
 e

p
id

em
io

lo
gi

sc
h

e 
K

en
n

tn
is

se
 

u
n

d
 F

äh
ig

ke
it

en
 in

n
er

h
al

b
 e

in
er

 F
al

ls
tu

d
ie

, b
eg

le
it

et
 d

u
rc

h
 R

ef
er

en
zm

at
er

ia
lie

n
, v

er
m

it
te

lt
. I

n
 F

o
rm

 e
in

es
 S

er
io

u
s 

G
am

e 
(D

em
o

),
 z

.B
. 

P
o

in
tan

d

-C
lic

k,
 s

o
ll 

d
ie

 Z
ie

lg
ru

p
p

e 
so

 a
u

f 
re

al
it

ät
sn

ah
e 

A
u

fg
ab

en
 d

er
 E

rk
en

n
u

n
g 

u
n

d
 E

in
d

äm
m

u
n

g 
vo

n
 K

ra
n

kh
ei

ts
au

sb
rü

ch
en

 

vo
rb

er
ei

te
t 

w
er

d
en

. E
D

D
i w

ir
d

 a
ls

 d
ig

it
al

es
, o

ff
en

es
 u

n
d

 m
o

d
if

iz
ie

rb
ar

es
 B

ei
sp

ie
l-

Le
rn

sz
en

ar
io

 (
O

p
en

 E
d

u
ca

ti
o

n
al

 R
es

o
u

rc
e)

 a
n

d
er

en
 

Tr
äg

er
n

 d
er

 t
er

ti
är

en
 B

ild
u

n
g 

b
er

ei
tg

es
te

llt
, u

m
 d

ie
 W

ei
te

re
n

tw
ic

kl
u

n
g 

u
n

d
 K

o
n

zi
p

ie
ru

n
g 

n
eu

er
 F

al
lb

ei
sp

ie
le

 z
u

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
. D

as
 

Le
rn

an
ge

b
o

t 
w

ir
d

 in
 e

n
gl

is
ch

er
 S

p
ra

ch
e 

au
fb

er
ei

te
t,

 u
m

 a
u

ch
 in

te
rn

at
io

n
al

 n
u

tz
b

ar
 g

em
ac

h
t 

zu
 w

er
d

en
.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Ed
u

B
o

xe
s

‚N
ew

 p
er

sp
ec

ti
ve

s 
o

n
 c

u
lt

u
re

 a
n

d
 t

h
ei

r 
co

n
se

q
u

en
ce

s 
fo

r 
in

te
rc

u
lt

u
ra

l b
u

si
n

es
s 

co
m

m
u

n
ic

at
io

n
 a

n
d

 r
el

at
io

n
s 

D
ie

 E
d

u
ca

ti
o

n
al

 B
o

xe
s 

(E
d

u
B

o
x)

 s
in

d
 v

ir
tu

el
le

 C
o

n
ta

in
er

, i
n

 d
en

en
 s

ic
h

 g
an

z 
u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

e 
en

gl
is

ch
sp

ra
ch

ig
e 

Le
h

rm
at

er
ia

lie
n

 z
u

 T
h

em
en

 d
er

 in
te

rk
u

lt
u

re
lle

n
 

W
ir

ts
ch

af
ts

ko
m

m
u

n
ik

at
io

n
 b

ef
in

d
en

. D
as

 B
es

o
n

d
er

e 
an

 d
en

 M
at

er
ia

lie
n

 is
t,

 d
as

s 
si

e 
ve

rs
ch

ie
d

en
e 

Le
rn

ka
n

äl
e 

an
sp

re
ch

en
, f

le
xi

b
el

 

ei
n

se
tz

b
ar

 u
n

d
 e

rw
ei

te
rb

ar
 s

in
d

 u
n

d
 a

u
f 

d
em

 A
n

sa
tz

 d
er

 k
o

m
p

et
en

zo
ri

en
ti

er
te

n
 L

eh
re

 a
u

fb
au

en
. S

ie
 la

d
en

 d
az

u
 e

in
, g

än
gi

ge
 

in
te

rk
u

lt
u

re
lle

 A
n

sä
tz

e 
zu

 h
in

te
rf

ra
ge

n
 u

n
d

 k
u

lt
u

rr
ef

le
xi

ve
 u

n
d

 n
et

zw
er

ko
ri

en
ti

er
te

 P
er

sp
ek

ti
ve

n
 a

u
fz

u
gr

ei
fe

n
, d

ie
 e

s 
er

m
ö

gl
ic

h
en

, 

ku
lt

u
re

lle
 V

er
sc

h
ie

d
en

h
ei

t 
zu

 h
an

d
h

ab
en

, p
ro

d
u

kt
iv

 z
u

 g
es

ta
lt

en
 u

n
d

 a
ls

 R
es

so
u

rc
e 

zu
 n

u
tz

en
. D

am
it

 u
n

te
rs

tü
tz

en
 d

ie
 M

at
er

ia
lie

n
 

Le
h

re
n

d
e 

d
ab

ei
, S

tu
d

ie
re

n
d

e 
au

f 
ei

n
e 

A
rb

ei
ts

w
el

t 
vo

rz
u

b
er

ei
te

n
, d

ie
 v

o
n

 z
u

n
eh

m
en

d
er

 K
o

m
p

le
xi

tä
t 

u
n

d
 V

ie
lf

al
t 

ge
p

rä
gt

 is
t.

 A
lle

 

M
at

er
ia

le
n

 u
n

d
 M

ed
ie

n
 s

in
d

 f
re

i z
u

gä
n

gl
ic

h
, k

ö
n

n
en

 a
n

 d
en

 W
is

se
n

ss
ta

n
d

 d
er

 N
u

tz
er

in
n

en
 u

n
d

 N
u

tz
er

 a
n

ge
p

as
st

 u
n

d
 in

 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
en

 L
er

n
se

tt
in

gs
 e

in
ge

se
tz

t 
w

er
d

en
. D

ie
 E

d
u

B
o

xe
n

 b
ei

n
h

al
te

n
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
 f

u
n

d
ie

rt
e 

Te
xt

e,
 F

o
lie

n
sä

tz
e,

 A
b

la
u

fp
lä

n
e,

 

ku
rz

e 
V

id
eo

s,
 F

al
lb

ei
sp

ie
le

 u
n

d
 A

u
fg

ab
en

, d
ie

 z
u

r 
R

ef
le

kt
io

n
 a

n
re

ge
n

 u
n

d
 e

s 
er

m
ö

gl
ic

h
en

, L
ö

su
n

gs
an

sä
tz

e 
u

n
d

 S
yn

er
gi

en
 im

 U
m

ga
n

g 
m

it
 

V
ie

lf
al

t 
zu

 e
n

tw
ic

ke
ln

.

Ju
n

 1
5

A
p

r 
1

6
3

.5
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Ed
u

B
o

xe
s

P
ro

d
u

kt
io

n
 w

ei
te

re
r 

"B
o

xe
s"

 

A
p

r 
1

7
M

rz
 1

8
1

5
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Ed
u

B
o

xe
s

P
ro

d
u

kt
io

n
 w

ei
te

re
r 

"B
o

xe
s"

 

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
2

1
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

El
ek

tr
iz

it
ät

 v
er

st
eh

en
 le

ic
h

t 
ge

m
ac

h
t

In
 d

em
 L

er
n

an
ge

b
o

t 
w

er
d

en
 d

ie
 G

ru
n

d
la

ge
n

 d
er

 E
le

kt
ri

zi
tä

ts
le

h
re

 m
it

 H
ilf

e 
vo

n
 V

id
eo

s,
 in

te
ra

kt
iv

en
 A

n
im

at
io

n
en

, E
xp

er
im

en
te

n
 u

n
d

 

vi
el

en
 Ü

b
u

n
gs

au
fg

ab
en

 e
rk

lä
rt

. E
s 

w
er

d
en

 d
ie

 s
ch

u
lis

ch
en

 G
ru

n
d

la
ge

n
 in

 e
in

er
 e

in
fa

ch
 v

er
st

än
d

lic
h

en
 F

o
rm

 u
n

d
 a

n
h

an
d

 v
o

n
 

A
n

w
en

d
u

n
gs

b
ei

sp
ie

le
n

 e
rk

lä
rt

. Z
u

m
 B

ei
sp

ie
l w

ir
d

 e
rk

lä
rt

: W
as

 b
ei

 e
in

em
 B

lit
z 

b
ei

m
 G

ew
it

te
r 

p
as

si
er

t?
  W

el
ch

e 
Fu

n
kt

io
n

 e
in

e 
Si

ch
er

u
n

g 

u
n

d
 e

in
 F

I-
Sc

h
u

tz
sc

h
al

te
r 

im
 H

au
sh

al
t 

h
ab

en
? 

u
n

d
 W

ie
 e

in
e 

Tü
rk

lin
ge

l f
u

n
kt

io
n

ie
rt

? 
O

kt
 1

7
D

ez
 1

8
1

7
.4

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

El
ek

tr
iz

it
ät

 v
er

st
eh

en
 le

ic
h

t 
ge

m
ac

h
t

A
u

fb
au

m
o

d
u

l z
u

 E
le

kt
ri

zi
tä

t 
ve

rs
te

h
en

 le
ic

h
t 

ge
m

ac
h

t

Fe
b

 2
0

D
ez

 2
0

1
8

.0
0

0
,0

0
 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

17



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

E-
M

o
b

ili
ty

D
as

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

im
 K

u
rs

 'D
ig

it
al

 L
ea

rn
in

g 
an

d
 E

-M
o

b
ili

ty
' i

st
 in

 v
ie

r 
M

o
d

u
le

 a
u

fg
et

ei
lt

, w
el

ch
e 

si
ch

 m
it

 d
en

 f
o

lg
en

d
en

 In
h

al
te

n
 

b
es

ch
äf

ti
ge

n
: M

o
d

u
l 1

 -
 E

in
fü

h
ru

n
g 

in
 d

as
 T

h
em

a 
El

ek
tr

o
m

o
b

ili
tä

t:
 h

ie
r 

w
ir

d
 e

in
 E

in
b

lic
k 

in
 d

as
 T

h
em

a 
El

ek
tr

o
m

o
b

ili
tä

t 
ge

ge
b

en
, i

n
d

em
 

d
ie

 H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
g 

zw
is

ch
en

 g
es

el
ls

ch
af

tl
ic

h
 n

o
tw

en
d

ig
er

 M
o

b
ili

tä
t 

u
n

d
 ih

re
r 

u
m

w
el

tv
er

tr
äg

lic
h

en
 G

es
ta

lt
u

n
g 

ve
rm

it
te

lt
 w

ir
d

.  
M

o
d

u
l 

2
 -

 A
rt

en
 v

o
n

 E
le

kt
ro

fa
h

rz
eu

ge
n

 u
n

d
 t

ec
h

n
is

ch
e 

M
er

km
al

e:
 h

ie
r 

si
n

d
 L

eh
ri

n
h

al
te

 z
u

 f
in

d
en

, w
el

ch
e 

d
ie

 v
er

sc
h

ie
d

en
en

 e
le

kt
ri

sc
h

 

b
et

ri
eb

en
en

 F
ah

rz
eu

gt
yp

en
 u

n
d

 ih
re

 t
ec

h
n

is
ch

en
 M

er
km

al
e 

(z
.B

. t
ec

h
n

is
ch

e 
A

u
ss

ta
tt

u
n

g,
 A

n
fo

rd
er

u
n

ge
n

, A
n

tr
ie

b
ss

ys
te

m
e 

et
c.

) 
so

w
ie

 

d
er

en
 t

ec
h

n
is

ch
e 

G
re

n
ze

n
 (

z.
B

. B
at

te
ri

en
, R

ei
ch

w
ei

te
 e

tc
.)

 v
er

m
it

te
ln

. M
o

d
u

l 3
 -

 In
fr

as
tr

u
kt

u
re

lle
 A

n
fo

rd
er

u
n

ge
n

 u
n

d
 F

al
ls

tu
d

ie
n

: h
ie

r 

si
n

d
 in

fr
as

tr
u

kt
u

re
lle

 A
n

fo
rd

er
u

n
ge

n
 (

z.
B

. L
ad

es
ta

ti
o

n
en

) 
u

n
d

 B
ei

sp
ie

le
 a

u
s 

6
 e

u
ro

p
äi

sc
h

en
 S

tä
d

te
n

 z
u

 f
in

d
en

 in
 w

el
ch

en
 

El
ek

tr
o

m
o

b
ili

tä
t 

b
er

ei
ts

 e
rf

o
lg

re
ic

h
 im

p
le

m
en

ti
er

t 
w

er
d

en
 k

o
n

n
te

. M
o

d
u

l 4
 -

 P
er

sp
ek

ti
ve

n
 u

n
d

 H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 d

er
 E

le
kt

ro
m

o
b

ili
tä

t:
 

h
ie

r 
w

er
d

en
 z

u
kü

n
ft

ig
e 

P
er

sp
ek

ti
ve

n
 (

z.
B

. T
re

n
d

s 
w

ie
 S

o
la

rb
et

ri
eb

en
e 

El
ek

tr
o

fa
h

rz
eu

ge
) 

so
w

ie
 ö

ko
n

o
m

is
ch

e 
u

n
d

 ö
ko

lo
gi

sc
h

e 

H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 v

er
m

it
te

lt
.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
5

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

En
tw

ic
kl

u
n

g 
ei

n
er

 S
o

ci
al

-M
ed

ia
-

K
am

p
ag

n
e 

so
w

ie
 e

in
es

 S
o

ci
al

-M
ed

ia
-

M
an

u
al

s 
fü

r 
d

ie
 V

er
an

st
al

tu
n

g 

H
ac

ks
&

To
o

ls

In
 d

ie
se

m
 P

ro
je

kt
 s

o
lle

n
 c

ir
ca

 2
0

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

d
es

 B
A

 M
ed

ie
n

 u
n

d
 In

fo
rm

at
io

n
 d

er
 H

A
W

 H
am

b
u

rg
 im

 R
ah

m
en

 d
es

 M
o

d
u

ls
 

„M
ed

ie
n

ko
n

ze
p

ti
o

n
 u

n
d

 -
p

ro
d

u
kt

io
n

“ 
ei

n
e 

So
ci

al
-M

ed
ia

-K
am

p
ag

n
e 

fü
r 

d
ie

 V
er

an
st

al
tu

n
g 

„H
ac

ks
&

To
o

ls
“ 

d
er

 H
O

O
U

 e
n

tw
ic

ke
ln

. D
az

u
 

ge
h

ö
rt

 d
ie

 K
o

n
ze

p
ti

o
n

 d
er

 K
am

p
ag

n
e 

(i
n

kl
. Z

ie
lg

ru
p

p
en

er
sc

h
lie

ß
u

n
g,

 in
h

al
tl

ic
h

e 
R

ec
h

er
ch

e 
in

kl
. S

to
ry

te
lli

n
g-

St
ra

te
gi

e,
 D

ef
in

it
io

n
 d

er
 

re
le

va
n

te
n

 K
an

äl
e,

 T
re

n
d

an
al

ys
e 

m
it

 H
ilf

e 
d

er
 M

o
n

it
o

ri
n

g-
So

ft
w

ar
e 

"B
ra

n
d

w
at

ch
")

, d
ie

 P
ro

d
u

kt
io

n
 d

er
 B

ei
tr

äg
e 

(F
o

to
, A

u
d

io
, V

id
eo

, 

Te
xt

) 
so

w
ie

 d
ie

 P
la

n
u

n
g 

d
er

 D
is

tr
ib

u
ti

o
n

 (
R

ed
ak

ti
o

n
sp

la
n

, M
ed

ia
p

la
n

).
 H

ie
rf

ü
r 

st
eh

en
 d

en
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 s

tu
d

en
ti

sc
h

e 
H

ilf
sk

rä
ft

e 
im

 

B
er

ei
ch

 Il
lu

st
ra

ti
o

n
 u

n
d

 M
ed

ie
n

te
ch

n
ik

 z
u

r 
V

er
fü

gu
n

g,
 b

et
re

u
t 

w
ir

d
 d

as
 v

ie
rs

tü
n

d
ig

e 
Se

m
in

ar
 v

o
n

 P
ro

f.
 D

r.
 H

an
n

a 
K

lim
p

e.
 M

it
h

ilf
e 

d
er

 

M
o

n
it

o
ri

n
g-

So
ft

w
ar

e 
"B

ra
n

d
w

at
ch

" 
so

lle
n

 s
o

zi
al

e 
Tr

en
d

s 
ü

b
er

 d
as

 S
em

in
ar

 h
in

w
eg

 id
en

ti
fi

zi
er

t 
w

er
d

en
. D

as
 P

ro
je

kt
 w

ir
d

 d
o

ku
m

en
ti

er
t 

 

u
n

d
 d

ie
 E

rg
eb

n
is

se
 a

ls
 M

an
u

al
 f

ü
r 

So
ci

al
-M

ed
ia

-K
am

p
ag

n
en

 im
 B

ild
u

n
gs

b
er

ei
ch

 d
er

 H
O

O
U

 u
n

d
 a

n
d

er
en

 in
te

re
ss

ie
rt

en
 In

st
it

u
ti

o
n

en
 u

n
d

 

In
it

ia
ti

ve
n

 z
u

r 
V

er
fü

gu
n

g 
ge

st
el

lt
.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
1

0
.3

2
6

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

FI
N

C
O

D
A

 -
 B

eh
av

io
u

r 
A

ss
es

sm
en

t 

Tr
ai

n
in

g 
fo

r 
In

n
o

va
ti

o
n

 C
o

m
p

et
en

ci
es

FI
N

C
O

D
A

, t
h

e 
Fr

am
ew

o
rk

 o
f 

In
n

o
va

ti
o

n
 C

o
m

p
et

en
ci

es
 D

ev
el

o
p

m
en

t 
an

d
 A

ss
es

sm
en

t 
h

el
p

s 
to

 d
ef

in
e,

 d
ev

el
o

p
 a

n
d

 a
ss

es
s 

in
n

o
va

ti
o

n
 

co
m

p
et

en
ci

es
. F

IN
C

O
D

A
 is

 a
 3

 y
ea

rs
´ 

p
ro

je
ct

 o
f 

1
5

 E
u

ro
p

ea
n

 h
ig

h
er

 e
d

u
ca

ti
o

n
 a

n
d

 b
u

si
n

es
s 

p
ar

tn
er

s 
to

 m
ea

su
re

 a
n

d
 im

p
ro

ve
 

in
n

o
va

ti
ve

n
es

s 
in

 e
m

p
lo

ye
es

 a
n

d
 s

tu
d

en
ts

.T
h

e 
FI

N
C

O
D

A
 p

ro
je

ct
 d

ev
el

o
p

ed
 a

 B
ar

o
m

et
er

 f
o

r 
m

ea
su

ri
n

g 
in

n
o

va
ti

o
n

 c
o

m
p

et
en

ci
es

. T
h

is
 is

 

a 
p

sy
ch

o
m

et
ri

c 
to

o
l t

h
at

 m
ea

su
re

s 
in

d
iv

id
u

al
s'

 c
ap

ac
it

y 
fo

r 
in

n
o

va
ti

o
n

.I
t 

b
re

ak
s 

in
n

o
va

ti
o

n
 in

to
 5

 c
o

re
 a

re
as

 a
n

d
 a

ss
es

se
s 

th
e 

in
d

iv
id

u
al

's
 

ca
p

ac
it

y 
in

 e
ac

h
 o

f 
th

es
e 

ar
ea

s 
se

p
ar

at
el

y.
Fo

r 
an

 e
ff

ec
ti

ve
 w

o
rk

 w
it

h
 t

h
is

 B
ar

o
m

et
er

 it
 is

 im
p

o
rt

an
t 

to
 k

n
o

w
 h

o
w

 t
o

 o
b

se
rv

e 
b

eh
av

io
u

r 

an
d

 t
o

 u
n

d
er

st
an

d
 t

h
e 

m
ai

n
 id

ea
s 

b
eh

in
d

 t
h

e 
B

ar
o

m
et

er
. T

h
er

ef
o

re
 w

e 
o

ff
er

 a
 s

p
ec

ia
l t

ra
in

in
g 

fo
r 

im
p

ro
vi

n
g 

sk
ill

s 
in

 o
b

se
rv

in
g 

an
d

 

as
se

ss
in

g 
in

n
o

va
ti

o
n

 b
eh

av
io

u
r.

 T
h

e 
O

ER
-v

er
si

o
n

 o
f 

th
is

 t
ra

in
in

g 
is

 d
ev

el
o

p
ed

 w
it

h
 t

ec
h

n
ic

al
 a

n
d

 p
ed

ag
o

gi
ca

l s
u

p
p

o
rt

 f
ro

m
 t

h
e 

ex
p

er
ts

 o
f 

th
e 

H
A

W
 H

O
O

U
 t

ea
m

. T
h

er
e 

ar
e 

th
re

e 
m

ai
n

 e
le

m
en

ts
 o

f 
th

e 
FI

N
C

O
D

A
 r

at
er

 t
ra

in
in

g:
 T

h
e 

B
eh

av
io

u
r 

O
b

se
rv

at
io

n
 T

ra
in

in
g 

(B
O

T)
 g

iv
es

 

yo
u

 a
 c

h
an

ce
 t

o
 im

p
ro

ve
 y

o
u

r 
ge

n
er

al
 o

b
se

rv
at

io
n

 s
ki

lls
. T

h
e 

R
at

er
 E

rr
o

r 
Tr

ai
n

in
g 

(R
ET

),
 s

h
o

w
s 

yo
u

 t
h

e 
m

o
st

 c
o

m
m

o
n

 m
is

ta
ke

s 
p

eo
p

le
 

m
ak

e 
in

 b
eh

av
io

u
r 

as
se

ss
m

en
t 

an
d

 p
ro

vi
d

es
 y

o
u

 w
it

h
 s

tr
at

eg
ie

s 
h

o
w

 t
o

 a
vo

id
 t

h
em

. I
n

 t
h

e 
Fr

am
e 

o
f 

R
ef

er
en

ce
 T

ra
in

in
g 

(F
O

R
),

 y
o

u
 w

ill
 

fi
n

d
 9

 d
if

fe
re

n
t 

tr
ai

n
in

g 
vi

d
eo

s 
th

at
 h

el
p

 y
o

u
 t

o
 b

ec
o

m
e 

fa
m

ili
ar

 w
it

h
 t

h
e 

3
4

 it
em

s 
an

d
 t

h
e 

u
n

d
er

ly
in

g 
fr

am
e 

o
f 

re
fe

re
n

ce
 o

f 
in

n
o

va
ti

o
n

 

co
m

p
et

en
ce

 u
se

d
 in

 t
h

e 
FI

N
C

O
D

A
-I

n
n

o
va

ti
o

n
-A

ss
es

sm
en

t-
B

ar
o

m
et

er
.

A
p

r 
1

7
D

ez
 1

7
2

5
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

FI
N

C
O

D
A

 -
 B

eh
av

io
u

r 
A

ss
es

sm
en

t 

Tr
ai

n
in

g 
fo

r 
In

n
o

va
ti

o
n

 C
o

m
p

et
en

ci
es

Ü
b

er
se

tz
u

n
g 

d
es

 F
in

co
d

a 
Tr

ai
n

in
gs

 a
u

f 
D

eu
ts

ch

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
1

8
.7

5
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

H
O

R
ST

 -
 W

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
es

 A
rb

ei
te

n
 

sp
ie

le
ri

sc
h

 le
rn

en

M
it

 e
in

em
 P

o
in

tan


d
-C

lic
k 

A
d

ve
n

tu
re

 G
am

e,
 w

el
ch

es
 im

 B
ro

w
se

r 
ge

sp
ie

lt
 w

er
d

en
 k

an
n

, e
ra

rb
ei

te
n

 s
ic

h
 L

er
n

en
d

e 
sp

ie
le

ri
sc

h
 S

ch
ri

tt
 f

ü
r 

Sc
h

ri
tt

 K
en

n
tn

is
se

, F
er

ti
gk

ei
te

n
 u

n
d

 F
äh

ig
ke

it
en

 im
 B

er
ei

ch
 d

es
 s

ch
ri

ft
lic

h
en

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 A

rb
ei

te
n

s 
u

n
d

 w
en

d
en

 d
ie

se
 a

n
. N

eb
en

 

d
er

 E
rp

ro
b

u
n

g 
vo

n
 G

am
e 

B
as

ed
 L

ea
rn

in
g 

in
 d

er
 H

o
ch

sc
h

u
lb

ild
u

n
g 

w
ir

d
 m

it
 d

em
 P

ro
je

kt
 d

ie
 O

ff
en

h
ei

t 
u

n
d

 W
ie

d
er

ve
rw

en
d

b
ar

ke
it

 v
o

n
 

O
ER

 „
ge

le
b

t“
, i

n
d

em
 b

er
ei

ts
 v

o
rh

an
d

en
e 

O
ER

 z
u

m
 T

h
em

a 
zu

 e
in

em
 n

eu
en

 L
er

n
ar

ra
n

ge
m

en
t 

ve
rb

u
n

d
en

 w
er

d
en

. D
er

 P
ro

gr
am

m
ie

rc
o

d
e 

d
es

 G
am

es
 w

ir
d

 z
u

d
em

 o
ff

en
 b

er
ei

tg
es

te
llt

, s
o

 d
as

s 
ei

ge
n

e 
In

h
al

te
 e

in
ge

b
u

n
d

en
 u

n
d

 a
u

f 
d

em
 S

p
ie

lg
er

ü
st

 a
u

fb
au

en
d

 e
ig

en
e 

G
am

es
 

er
st

el
lt

 w
er

d
en

 k
ö

n
n

en
.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
0

.0
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

18



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

In
-T

h
e-

A
ir

A
n

h
an

d
 v

o
n

 In
d

o
o

r-
D

ro
h

n
en

 s
o

ll 
d

er
 k

re
at

iv
e 

U
m

ga
n

g 
m

it
 T

ec
h

n
o

lo
gi

en
 a

lle
r 

A
rt

 e
rl

er
n

t 
u

n
d

 e
in

e 
H

al
tu

n
g 

ve
rm

it
te

lt
 w

er
d

en
, d

ie
 d

u
rc

h
 

p
ra

kt
is

ch
-s

p
ie

le
ri

sc
h

en
 U

m
ga

n
g 

m
it

 T
h

em
en

 w
ie

 R
o

b
o

ti
k 

u
n

d
  k

ü
n

st
lic

h
e 

In
te

lli
ge

n
z 

ei
n

en
 k

o
n

st
ru

kt
iv

-k
ri

ti
sc

h
en

 B
lic

k 
au

f 
d

ie
 

D
ig

it
al

is
ie

ru
n

g 
al

le
r 

Le
b

en
sb

er
ei

ch
e 

fö
rd

er
t 

u
n

d
 e

in
 p

ra
kt

is
ch

es
 V

er
st

än
d

n
is

 f
ü

r 
d

ie
 H

er
au

sf
o

rd
er

u
n

ge
n

 in
 M

o
b

ili
tä

t 
u

n
d

 V
er

ke
h

r 

ve
rm

it
te

lt
. 

In
- 

Th
e-

A
ir

 p
ro

d
u

zi
er

t 
ei

n
e 

re
sp

o
n

si
ve

 O
ER

-W
eb

si
te

, d
ie

 m
it

 T
ex

t,
 B

ild
/G

ra
fi

k 
u

n
d

 V
id

eo
 E

in
b

lic
ke

 in
 a

lle
 t

h
eo

re
ti

sc
h

en
 u

n
d

 p
ra

kt
is

ch
en

 

A
sp

ek
te

 v
o

n
 D

ro
h

n
en

 g
ib

t 
(u

.a
. p

h
ys

ik
. G

ru
n

d
la

ge
n

, S
ic

h
er

h
ei

t,
 R

ec
h

t,
 p

ra
kt

is
ch

e,
 k

ü
n

st
le

ri
sc

h
e 

u
n

d
 s

p
ie

le
ri

sc
h

e 
A

n
w

en
d

u
n

ge
n

),
 s

o
w

ie
 

A
n

le
it

u
n

ge
n

 z
u

m
 B

au
en

 u
n

d
 P

ro
gr

am
m

ie
re

n
 v

o
n

 D
ro

h
n

en
. 

D
ie

 O
ER

-I
n

h
al

te
 w

er
d

en
 im

 R
ah

m
en

 v
o

n
 L

eh
rv

er
an

st
al

tu
n

ge
n

 a
m

 D
ep

ar
tm

en
t 

D
es

ig
n

 e
rp

ro
b

t 
u

n
d

 e
rs

te
llt

, s
o

 d
as

s 
d

ie
 T

ei
ln

eh
m

er
 d

u
rc

h
 

fo
rs

ch
en

d
es

 L
er

n
en

 in
 T

ea
m

s 
m

it
 d

en
 F

ra
ge

n
 v

er
tr

au
t 

ge
m

ac
h

t 
w

er
d

en
. D

as
 P

ro
je

kt
 s

o
ll 

im
 R

ah
m

en
 d

es
 R

u
n

d
ga

n
gs

 2
0

2
0

 e
in

er
 

in
te

re
ss

ie
rt

en
 Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
 p

ra
kt

is
ch

 v
o

rg
es

te
llt

 w
er

d
en

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

In
V

iT
ea

m
s 

- 
In

te
rd

is
zi

p
lin

är
e 

V
ir

tu
el

le
 T

ea
m

ar
b

ei
t

Zi
el

 d
es

 P
ro

je
kt

es
 is

t 
d

ie
 F

ö
rd

er
u

n
g 

vo
n

 K
o

o
p

er
at

io
n

sk
o

m
p

et
en

ze
n

 u
n

d
 H

an
d

lu
n

gs
ko

m
p

et
en

ze
n

 (
fa

ch
lic

h
, s

tr
at

eg
is

ch
, s

o
zi

al
, i

n
d

iv
id

u
el

l)
 

in
 in

te
rd

is
zi

p
lin

är
en

 u
n

d
 in

te
rk

u
lt

u
re

lle
n

 K
o

n
te

xt
en

 u
n

d
 d

ie
 U

m
se

tz
u

n
g 

in
 e

in
 P

la
n

sp
ie

l. 

B
es

o
n

d
er

e 
B

er
ü

ck
si

ch
ti

gu
n

g 
so

lle
n

 d
ab

ei
 A

sp
ek

te
 d

er
 (

co
m

p
u

te
ri

si
er

te
n

) 
Te

le
ko

o
p

er
at

io
n

 f
in

d
en

, d
ie

 d
em

 A
u

fb
au

 v
o

n
 u

n
d

 d
er

 A
rb

ei
t 

in
 

vi
rt

u
el

le
n

 T
ea

m
s 

b
zw

. d
er

 U
n

te
rs

tü
tz

u
n

g 
vo

n
 "

h
er

kö
m

m
lic

h
en

" 
Te

am
o

rg
an

is
at

io
n

en
 d

ie
n

en
. H

in
te

rg
ru

n
d

 is
t,

 d
as

s 
w

ir
 b

eo
b

ac
h

te
n

, d
as

s 

au
ch

 "
d

ig
it

al
 n

at
iv

es
",

 d
ie

 d
ig

it
al

 v
er

m
it

te
lt

e 
K

o
m

m
u

n
ik

at
io

n
 g

ew
o

h
n

t 
si

n
d

 u
n

d
 h

äu
fi

g 
sc

h
o

n
 d

u
rc

h
 E

R
A

SM
U

S-
P

ro
gr

am
m

e 
et

c.
  a

ls
 K

in
d

er
 

u
n

d
 J

u
ge

n
d

lic
h

e 
A

u
sl

an
d

se
rf

ah
ru

n
g 

sa
m

m
el

n
 k

o
n

n
te

n
, t

u
n

 s
ic

h
 h

äu
fi

g 
sc

h
w

er
tu

n
, i

h
re

 K
o

o
p

er
at

io
n

sk
o

n
te

xt
e 

si
n

n
vo

ll 
zu

 o
rg

an
is

ie
re

n
 

u
n

d
 in

fo
rm

at
ik

te
ch

n
is

ch
 z

u
 u

n
te

rs
tü

tz
en

. 

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
2

4
.2

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

K
o

m
p

le
xe

 Z
ah

le
n

 -
 v

er
st

än
d

lic
h

 

er
kl

är
t

D
as

 L
er

n
m

o
d

u
l "

K
o

m
p

le
xe

 Z
ah

le
n

 -
 v

er
st

än
d

lic
h

 e
rk

lä
rt

" 
so

ll 
al

s 
O

n
lin

e 
Le

rn
m

o
d

u
l S

ch
ü

le
ri

n
n

en
 u

n
d

 S
ch

ü
le

rn
 s

o
w

ie
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 in

 d
er

 

St
u

d
ie

n
ei

n
ga

n
gs

p
h

as
e,

 in
sb

es
o

n
d

er
e 

Er
st

se
m

es
te

rn
 d

er
 V

o
rl

es
u

n
ge

n
 "

El
ek

tr
o

te
ch

n
ik

 1
" 

&
 "

M
at

h
em

at
ik

 1
" 

al
s 

er
gä

n
ze

n
d

es
 L

er
n

m
at

er
ia

l 

zu
r 

V
er

fü
gu

n
g 

ge
st

el
lt

 w
er

d
en

. 

Es
 s

o
ll 

b
ei

 S
ch

ü
le

ri
n

n
en

 u
n

d
 S

ch
ü

le
rn

 d
as

 In
te

re
ss

e 
an

 In
ge

n
ie

u
rw

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 S
tu

d
ie

n
gä

n
ge

n
 g

ew
ec

kt
 w

er
d

en
 s

o
w

ie
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 

in
 d

en
 e

rs
te

n
 S

em
es

te
rn

 d
ie

 in
h

al
tl

ic
h

e 
V

er
kn

ü
p

fu
n

g 
d

er
 "

K
o

m
p

le
xe

n
 Z

ah
le

n
" 

zu
r 

El
ek

tr
o

te
ch

n
ik

 a
u

fz
u

ze
ig

en
. H

ie
rz

u
 s

o
lle

n
 a

kt
iv

ie
re

n
d

e,
 

ve
ra

n
sc

h
au

lic
h

en
d

e 
V

id
eo

s 
u

n
d

 in
te

ra
kt

iv
e 

G
am

if
ic

at
io

n
-E

le
m

en
te

 z
u

r 
U

n
te

rs
tü

tz
u

n
g 

ei
n

ge
se

tz
t 

w
er

d
en

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
2

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Li
b

re
 S

o
la

r
D

ie
 P

ro
je

kt
gr

u
p

p
e 

co
s(

h
) 

(C
o

lle
ct

iv
e 

O
p

en
 S

o
u

rc
e 

H
ar

d
w

ar
e)

 b
ie

te
t 

in
 Z

u
sa

m
m

en
ar

b
ei

t 
m

it
 d

er
 H

am
b

u
rg

 O
p

en
 O

n
lin

e 
U

n
iv

er
si

ty
 d

as
 

O
p

en
 S

o
u

rc
e-

H
ar

d
w

ar
e-

P
ro

je
kt

 „
Li

b
re

So
la

r“
 a

n
, e

in
e 

O
p

en
 O

n
lin

e 
R

es
so

u
rc

e 
(O

ER
) 

fü
r 

je
d

er
m

an
n

. I
m

 F
o

ku
s 

st
eh

t 
d

as
 T

h
em

a 

er
n

eu
er

b
ar

e 
En

er
gi

e.
 Im

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

kö
n

n
en

 s
ic

h
 d

ie
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
 s

p
an

n
en

d
es

 H
in

te
rg

ru
n

d
w

is
se

n
 a

u
s 

d
em

 B
er

ei
ch

 S
o

la
re

n
er

gi
e-

Te
ch

n
ik

 e
ra

rb
ei

te
n

. S
ie

 w
er

d
en

 d
ab

ei
 t

ec
h

n
is

ch
 s

o
w

ei
t 

ge
sc

h
u

lt
, d

as
s 

si
e 

n
ac

h
 e

rf
o

lg
re

ic
h

em
 A

b
sc

h
lu

ss
 s

el
b

st
 e

in
 m

o
b

ile
s 

re
ge

n
er

at
iv

es
 

En
er

gi
es

ys
te

m
 a

u
fb

au
en

 k
ö

n
n

en
: e

in
e 

so
ge

n
an

n
te

 S
o

la
rB

o
x.

 E
in

 w
ei

te
re

s 
Zi

el
 d

er
 O

ER
 is

t,
 e

in
e 

C
o

m
m

u
n

it
y 

au
fz

u
b

au
en

 m
it

 

In
te

re
ss

ie
rt

en
 a

u
s 

d
en

 B
er

ei
ch

en
 T

ec
h

n
ik

, W
ir

ts
ch

af
t,

 M
ed

ie
n

 u
n

d
 In

fo
rm

at
io

n
 s

o
w

ie
 a

u
s 

d
em

 s
o

zi
al

en
 B

er
ei

ch
.  

D
as

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

vo
n

 

Li
b

re
 S

o
la

r 
te

ilt
 s

ic
h

 in
 z

w
ei

 H
au

p
tb

er
ei

ch
e 

au
f:

Zu
m

 e
in

en
 w

ir
d

 d
u

rc
h

 e
in

e 
o

ff
en

e 
C

o
m

m
u

n
it

y 
d

as
 T

h
em

a 
O

p
en

 S
o

u
rc

e 
H

ar
d

w
ar

e 

er
fo

rs
ch

t 
u

n
d

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

 a
u

fb
er

ei
te

t.
 D

ie
se

 C
o

m
m

u
n

it
y 

b
es

te
h

t 
au

s 
H

o
ch

sc
h

u
le

n
, z

iv
ile

n
 In

st
it

u
ti

o
n

en
 w

ie
 o

ff
en

en
 W

er
ks

tä
tt

e/
 

'F
ab

la
b

s'
 u

n
d

 a
llg

em
ei

n
 g

em
ei

n
n

ü
tz

ig
en

 V
er

ei
n

en
 s

o
w

ie
 P

ri
va

tp
er

so
n

en
. A

ls
 D

ac
h

o
rg

an
is

at
io

n
 w

u
rd

e 
h

ie
rf

ü
r 

d
ie

 H
o

ch
sc

h
u

lg
ru

p
p

e 

'c
o

s(
h

)'
 (

C
o

lle
ct

iv
e 

O
p

en
 S

o
u

rc
e 

H
ar

d
w

ar
e)

 g
eg

rü
n

d
et

. S
o

m
it

 b
ie

te
t 

co
s(

h
) 

al
le

n
 In

te
re

ss
ie

rt
en

 e
in

e 
M

ö
gl

ic
h

ke
it

 s
ic

h
 m

it
 O

p
en

 S
o

u
rc

e 

H
ar

d
w

ar
e 

zu
 b

es
ch

äf
ti

ge
n

 u
n

d
 z

u
 le

rn
en

.  
D

er
 z

w
ei

te
 H

au
tb

er
ei

ch
 is

t 
d

ie
 E

rs
te

llu
n

g 
ei

n
er

 S
ch

ri
tt

an
le

it
u

n
g 

zu
m

 N
ac

h
b

au
 e

in
er

 

so
ge

n
an

n
te

n
 S

o
la

rb
o

x.
 E

in
e 

So
la

rb
o

x 
b

es
te

h
t 

au
s 

El
ek

tr
o

n
ik

 K
o

m
p

o
n

en
te

n
, B

at
te

ri
en

 u
n

d
 e

in
em

 G
eh

äu
se

, s
o

w
ie

 

A
n

sc
h

lu
ss

m
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 f
ü

r 
So

la
rp

an
el

s 
u

n
d

 G
le

ic
h

st
ro

m
ve

rb
au

ch
er

. E
in

e 
So

la
rb

o
x 

ka
n

n
 f

ü
r 

d
en

 B
et

ri
eb

 e
in

er
 a

u
ta

rk
en

 

St
ro

m
ve

rs
o

rg
u

n
g 

ge
n

u
tz

t 
w

er
d

en
. D

ie
 B

eg
re

n
zu

n
g 

lie
gt

 in
 d

er
 b

en
ö

ti
gt

en
 L

ei
st

u
n

g 
d

er
 a

n
ge

sc
h

lo
ss

en
en

 V
er

b
ra

u
ch

er
n

. D
ie

 e
in

ge
se

tz
te

n
 

El
ek

tr
o

n
ik

 K
o

m
p

o
n

en
te

n
 w

er
d

en
 d

u
rc

h
 d

as
 O

p
en

 S
o

u
rc

e 
H

ar
d

w
ar

e 
P

ro
je

kt
 L

ib
re

 S
o

la
r 

b
er

ei
tg

es
te

llt
. D

ie
 L

er
n

en
d

en
 h

ab
en

 d
ie

 

M
ö

gl
ic

h
ke

it
, d

ie
se

 E
le

kt
ro

n
ik

ko
m

p
o

n
en

te
n

 b
es

te
h

en
d

 a
u

s 
ei

n
en

 M
P

P
T-

So
la

rl
ad

er
eg

le
r 

(M
ax

im
u

m
 P

o
w

er
 P

o
in

t 
Tr

ac
ke

r)
 u

n
d

 e
in

em
 B

M
S 

(B
at

te
ri

em
an

ag
em

en
ts

ys
te

m
) 

se
lb

er
 h

er
zu

st
el

le
n

. H
ie

r 
w

ir
d

 e
b

en
fa

lls
 e

in
e 

Sc
h

ri
tt

an
le

it
u

n
g 

zu
m

 a
llg

em
ei

n
en

 N
ac

h
b

au
 e

in
er

 e
le

kt
ri

sc
h

en
 

P
la

ti
n

en
 a

u
f 

SM
D

 B
as

is
 b

er
ei

tg
es

te
llt

. 

A
p

r 
1

7
M

rz
 1

8
2

5
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Li
b

re
 S

o
la

r
A

u
fb

au
m

o
d

u
le

 L
ib

re
 S

o
la

r

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

19



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
at

h
em

at
ik

 f
ü

r 
zu

kü
n

ft
ig

e 

In
ge

n
ie

u
re

D
as

 O
ER

 „
M

at
h

em
at

ik
 f

ü
r 

zu
kü

n
ft

ig
e 

In
ge

n
ie

u
re

“ 
is

t 
d

re
is

p
ra

ch
ig

 (
d

eu
ts

ch
, e

n
gl

is
ch

 u
n

d
 a

ra
b

is
ch

) 
an

ge
le

gt
, v

er
b

in
d

et
 m

at
h

em
at

is
ch

e 

K
o

n
ze

p
te

 a
u

s 
ve

rs
ch

ie
d

en
en

 B
ild

u
n

gs
sy

st
em

en
 u

n
d

 a
rb

ei
te

t 
m

it
 F

ilm
se

q
u

en
ze

n
 (

Er
kl

är
u

n
g 

d
er

 R
ec

h
en

fu
n

kt
io

n
),

 Ü
b

u
n

gs
au

fg
ab

en
 (

m
it

 

d
er

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
, d

ie
 L

ö
su

n
g 

ab
zu

fr
ag

en
, w

as
 je

d
o

ch
 P

u
n

kt
ab

zu
g 

ei
n

b
ri

n
gt

),
 S

kr
ip

te
n

 (
zu

m
 o

p
ti

o
n

al
en

 D
o

w
n

lo
ad

) 
u

n
d

 w
ei

te
rf

ü
h

re
n

d
en

 

V
er

w
ei

se
n

 (
Li

n
kl

is
te

 b
ü

n
d

el
t 

V
o

rh
an

d
en

es
 a

u
s 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
en

 Q
u

el
le

n
, P

la
tt

fo
rm

en
, F

ac
h

fo
re

n
, H

O
O

U
, V

ia
M

IN
T 

et
c.

).

Ti
ef

er
ge

h
en

d
es

 V
er

st
än

d
n

is
 k

o
m

p
le

xe
re

r 
m

at
h

em
at

is
ch

er
 F

u
n

kt
io

n
en

 u
n

d
 R

ec
h

en
w

eg
e 

d
u

rc
h

 m
u

lt
ili

n
gu

al
e 

u
n

d
 m

u
lt

ik
o

n
ze

p
ti

o
n

el
le

 

(v
er

sc
h

ie
d

en
e 

D
id

ak
ti

ke
n

 u
n

d
 M

ed
ie

n
) 

O
p

en
 E

d
u

ca
ti

o
n

 R
es

o
u

rc
es

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
ed

ie
n

 4
.0

D
u

rc
h

 d
as

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

M
ed

ie
n

 4
.0

 w
er

d
en

 L
eh

re
n

d
e 

b
ei

 d
em

 E
in

sa
tz

 d
ig

it
al

er
 M

ed
ie

n
 u

n
d

 M
et

h
o

d
en

 in
 ih

re
r 

Le
h

re
 b

eg
le

it
et

 u
n

d
 

u
n

te
rs

tü
tz

t.
 A

n
h

an
d

 d
er

 P
er

so
n

a 
D

ag
m

ar
, e

in
er

 L
eh

re
n

d
en

 a
n

 e
in

er
 H

o
ch

sc
h

u
le

, w
er

d
en

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

Ei
n

sa
tz

sz
en

ar
ie

n
 f

ü
r 

d
ig

it
al

e 

M
ed

ie
n

 in
 d

er
 L

eh
re

 u
n

d
 D

ag
m

ar
s 

H
er

an
ge

h
en

 a
n

 d
ie

se
 M

et
h

o
d

en
 u

n
d

 M
ed

ie
n

 b
es

ch
ri

eb
en

 u
n

d
 e

xe
m

p
la

ri
sc

h
 d

u
rc

h
ge

fü
h

rt
. D

er
 N

u
tz

er
 

/ 
d

ie
 N

u
tz

er
in

 d
es

 L
er

n
an

ge
b

o
te

s 
M

ed
ie

n
 4

.0
 k

an
n

 D
ag

m
ar

s 
H

er
an

ge
h

en
sw

ei
se

 d
ir

ek
t 

Sc
h

ri
tt

 f
ü

r 
Sc

h
ri

tt
 m

it
m

ac
h

en
 u

n
d

 n
ac

h
vo

llz
ie

h
en

. 

C
h

ec
kl

is
te

n
, H

an
d

re
ic

h
u

n
ge

n
 u

n
d

 a
n

d
er

e 
M

at
er

ia
lie

n
 f

ü
r 

d
en

 d
ir

ek
te

n
 E

in
sa

tz
 in

 d
er

 e
ig

en
en

 L
eh

re
 s

te
h

en
 a

ls
 b

ea
rb

ei
tb

ar
e 

D
at

ei
en

 

so
w

ie
 a

ls
 P

D
F-

D
at

ei
en

 z
u

r 
V

er
fü

gu
n

g.
 N

eb
en

 d
er

 P
er

so
n

al
 D

ag
m

ar
 w

u
rd

e 
ei

n
e 

w
ei

te
re

 P
er

so
n

a 
- 

Fe
lix

 -
 e

n
tw

ic
ke

lt
, u

m
 s

o
 d

ie
 C

o
m

m
u

n
it

y 

an
zu

re
ge

n
, f

ü
r 

w
ei

te
re

 L
eh

re
n

d
e 

ve
rg

le
ic

h
b

ar
e 

Ei
n

sa
tz

sz
en

ar
ie

n
 (

m
it

-)
zu

en
tw

ic
ke

ln
 u

n
d

 h
o

ch
zu

la
d

en
. S

o
 k

an
n

 d
as

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

M
ed

ie
n

 

4
.0

 n
ac

h
 u

n
d

 n
ac

h
 f

ü
r 

ve
rs

ch
ie

d
en

e 
Le

h
rs

ze
n

ar
ie

n
 e

rw
ei

te
rt

 w
er

d
en

.

Ju
n

 1
7

M
ai

 1
8

2
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
ed

ie
n

ko
m

p
et

en
t 

m
it

 d
ig

it
al

en
 

Sp
ie

le
n

D
ig

it
al

e 
Sp

ie
le

 g
eh

ö
re

n
 n

ic
h

t 
n

u
r 

zu
m

 K
u

lt
u

rg
u

t,
 s

o
n

d
er

n
 s

in
d

 a
u

s 
d

em
 A

llt
ag

 v
ie

le
r 

M
en

sc
h

en
 n

ic
h

t 
m

eh
r 

w
eg

zu
d

en
ke

n
. S

ie
 b

er
ge

n
 a

b
er

 

au
ch

 g
ro

ß
e 

P
o

te
n

ti
al

e 
u

n
d

 e
rö

ff
n

en
 v

ie
lf

äl
ti

ge
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 im

 B
er

ei
ch

 d
er

 B
ild

u
n

g 
u

n
d

 d
er

 F
ö

rd
er

u
n

g 
vo

n
 M

ed
ie

n
ko

m
p

et
en

z.
D

ie
 O

ER
 

ze
ig

t 
d

en
 D

is
ku

rs
 a

u
s 

fa
ch

lic
h

er
 p

äd
ag

o
gi

sc
h

er
 P

er
sp

ek
ti

ve
 u

n
d

 m
ö

gl
ic

h
e 

M
et

h
o

d
en

 z
u

m
 k

re
at

iv
en

 U
m

ga
n

g 
m

it
 G

am
es

 a
u

f,
 d

am
it

 

Fa
ch

p
er

so
n

en
 a

u
s 

au
ß

er
sc

h
u

lis
ch

en
 u

n
d

 s
ch

u
lis

ch
en

 K
o

n
te

xt
en

 d
ie

se
 k

en
n

en
le

rn
en

, a
u

sp
ro

b
ie

re
n

 u
n

d
 f

ü
r 

ih
r 

ei
ge

n
es

 U
m

fe
ld

 u
m

se
tz

en
 

kö
n

n
en

.D
ah

er
 k

ö
n

n
en

 L
er

n
en

d
e 

au
s 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
en

 K
o

n
te

xt
en

 v
o

m
 L

er
n

ar
ra

n
ge

m
en

ts
 p

ro
fi

ti
er

en
: E

in
e 

Le
h

re
ri

n
, d

ie
 f

ü
r 

d
en

 

D
eu

ts
ch

u
n

te
rr

ic
h

t 
ei

n
e 

n
eu

e 
ga

m
es

-g
es

tü
tz

te
 M

et
h

o
d

e 
su

ch
t,

 u
m

 a
n

 b
es

ti
m

m
te

 L
it

er
at

u
r 

h
er

an
zu

fü
h

re
n

. A
b

er
 a

u
ch

 e
in

 B
ib

lio
th

ek
ar

, 

d
er

 n
ac

h
 e

in
er

 V
er

m
it

tl
u

n
gs

m
et

h
o

d
e 

su
ch

t,
 u

m
 in

 d
er

 B
ib

lio
th

ek
 m

it
 d

er
 Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
 ü

b
er

 G
am

es
 u

n
d

 d
er

en
 g

es
el

ls
ch

af
tl

ic
h

e 
R

el
ev

an
z 

in
s 

G
es

p
rä

ch
 z

u
 k

o
m

m
en

. H
in

sw
ei

s:
 D

ie
 K

o
m

p
at

ib
ili

tä
t 

d
es

 L
er

n
an

ge
b

o
ts

 m
it

 d
em

 In
te

rn
et

 E
xp

lo
re

r 
is

t 
n

ic
h

t 
ge

w
äh

rl
ei

st
et

. B
it

te
 n

u
tz

en
 

Si
e 

al
te

rn
at

iv
e 

B
ro

w
se

r,
 w

ie
 z

.B
. F

ir
ef

o
x,

 C
h

ro
m

e 
o

d
er

 S
af

ar
i.

Ja
n

 1
6

M
rz

 1
7

2
6

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
ed

ie
n

ko
m

p
et

en
t 

m
it

 d
ig

it
al

en
 

Sp
ie

le
n

U
m

se
tz

u
n

g 
d

er
 K

o
n

ze
p

te
 in

 o
ff

en
en

 W
o

rk
sh

o
p

s 
m

it
 P

äd
ag

o
ge

n

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
2

.4
3

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
LE

A
Im

 P
ro

je
kt

 „
M

LE
A

 o
n

lin
e“

 (
er

st
e 

P
h

as
e)

 w
u

rd
en

 e
rs

te
 T

ei
le

 d
es

 in
te

rd
is

zi
p

lin
är

en
 M

as
te

rs
tu

d
ie

n
ga

n
gs

 „
La

w
 a

n
d

 E
co

n
o

m
ic

s 
o

f 
th

e 
A

ra
b

 

R
eg

io
n

“ 
al

s 
o

n
lin

e-
V

ar
ia

n
te

 w
ei

te
re

n
tw

ic
ke

lt
, i

n
 d

em
 d

ie
 V

o
rl

es
u

n
ge

n
 d

er
 L

eh
re

n
d

en
 in

 d
ig

it
al

e 
Le

rn
ar

ra
n

ge
m

en
ts

, b
es

te
h

en
d

 a
u

s 

V
id

eo
s 

d
er

 L
eh

re
n

d
en

, m
u

lt
im

ed
ia

le
n

 S
tu

d
ie

n
m

at
er

ia
l z

u
 d

en
 L

eh
r-

/ 
Le

rn
in

h
al

te
n

 in
kl

u
si

ve
 F

o
rs

ch
u

n
gs

lit
er

at
u

r 
u

n
d

 F
o

rs
ch

u
n

gs
fr

ag
en

 

u
n

d
 e

in
er

 W
is

se
n

sa
b

fr
ag

e 
fü

r 
d

as
 S

el
b

st
st

u
d

iu
m

 u
m

ge
se

tz
t 

w
u

rd
en

. D
ie

 L
er

n
ar

ra
n

ge
m

en
ts

 s
te

h
en

 u
n

te
r 

ei
n

er
 C

C
-L

iz
en

z,
 s

o
ge

n
an

n
te

 

O
p

en
 E

d
u

ca
ti

o
n

al
 R

es
o

u
rc

es
 (

O
ER

) 
u

n
d

 k
ö

n
n

en
 in

 u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
en

 L
er

n
ko

n
te

xt
en

 e
in

ge
se

tz
t 

w
er

d
en

.

N
o

v 
1

9
D

ez
 2

0
6

2
.3

1
7

,5
6

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
o

b
ile

 R
o

b
o

ti
k

M
o

b
ile

 R
o

b
o

te
r 

b
eg

le
it

en
 u

n
s 

se
it

 e
in

ig
en

 J
ah

re
n

 a
u

ch
 im

 p
ri

va
te

n
 A

llt
ag

. S
ie

 ü
b

er
n

eh
m

en
 A

u
fg

ab
en

 d
es

 t
äg

lic
h

en
 L

eb
en

s 
- 

al
s 

St
au

b
sa

u
gr

o
b

o
te

r 
in

 d
er

 W
o

h
n

u
n

g 
o

d
er

 a
ls

 M
äh

ro
b

o
te

r 
im

 G
ar

te
n

. D
ab

ei
 b

ew
eg

en
 s

ie
 s

ic
h

 s
el

b
st

st
än

d
ig

, i
n

 d
em

 s
ie

 ih
re

 U
m

ge
b

u
n

g 

er
ke

n
n

en
 u

n
d

 d
ie

 e
ig

en
e 

B
ew

eg
u

n
g 

p
la

n
en

. D
ie

 A
u

to
n

o
m

ie
 m

o
b

ile
r 

R
o

b
o

te
r 

w
ir

d
 s

ic
h

 in
 d

en
 k

o
m

m
en

d
en

 J
ah

re
n

 w
ei

te
r 

p
er

fe
kt

io
n

ie
re

n
. 

Le
is

tu
n

gs
fä

h
ig

er
e 

C
o

m
p

u
te

r 
u

n
d

 b
es

se
re

 S
en

so
re

n
 w

er
d

en
 e

in
e 

gr
ö

ß
er

e 
U

n
ab

h
än

gi
gk

ei
t 

u
n

d
 E

n
ts

ch
ei

d
u

n
gt

ie
fe

 in
 k

o
m

p
le

xe
n

 

U
m

ge
b

u
n

ge
n

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
.

D
o

ch
 w

ie
 f

u
n

kt
io

n
ie

re
n

 d
ie

se
 m

o
b

ile
n

 R
o

b
o

te
r?

 W
ie

 e
rk

en
n

en
 s

ie
 ih

re
 U

m
ge

b
u

n
g,

 w
ie

 b
ew

er
te

n
 s

ie
 d

ie
se

 u
n

d
 w

ie
 p

la
n

en
 s

ie
 

se
lb

st
st

än
d

ig
 ih

re
 e

ig
en

e 
B

ew
eg

u
n

g?
 W

ie
 f

u
n

kt
io

n
ie

re
n

 d
ie

 G
er

ät
e,

 m
it

 d
en

en
 w

ir
 u

n
s 

sc
h

o
n

 t
äg

lic
h

 u
m

ge
b

en
, g

en
au

? 
W

el
ch

e 

En
tw

ic
kl

u
n

ge
n

 s
in

d
 z

u
 e

rw
ar

te
n

? 

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
5

.0
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

20



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

M
o

b
ile

 R
o

b
o

ti
k

A
u

fb
au

m
o

d
u

l z
u

 M
o

b
ile

 R
o

b
o

ti
k

Ju
l 1

9
D

ez
 1

9
2

8
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

N
ac

h
ri

ch
te

n
 f

ü
r 

K
in

d
er

 –
 e

in
 

R
at

ge
b

er
 f

ü
r 

d
ie

 P
ra

xi
s

K
in

d
er

 le
b

en
 in

 e
in

er
 v

o
n

 M
ed

ie
n

 g
ep

rä
gt

en
 u

n
d

 v
er

m
it

te
lt

en
 W

el
t.

 U
m

so
 w

ic
h

ti
ge

r 
is

t 
es

, d
ie

 M
ed

ie
n

- 
u

n
d

 N
ac

h
ri

ch
te

n
ko

m
p

et
en

z 
vo

n
 

K
in

d
er

n
 f

rü
h

ze
it

ig
 z

u
 f

ö
rd

er
n

. D
o

ch
 w

ie
 u

n
te

rs
ch

ei
d

en
 s

ic
h

 N
ac

h
ri

ch
te

n
 f

ü
r 

K
in

d
er

 v
o

n
 s

o
lc

h
en

 f
ü

r 
Er

w
ac

h
se

n
e?

 W
ie

 m
ü

ss
en

 s
ie

 

fo
rm

u
lie

rt
 s

ei
n

, d
am

it
 K

in
d

er
 s

ie
 v

er
st

eh
en

? 
W

ie
 la

ss
en

 s
ic

h
 F

ak
e 

N
ew

s 
er

ke
n

n
en

?Z
u

 d
ie

se
n

 u
n

d
 v

ie
le

n
 w

ei
te

re
n

 F
ra

ge
n

 h
ab

en
 

St
u

d
ie

re
n

d
e 

d
es

 M
as

te
rs

tu
d

ie
n

ga
n

gs
 „

In
fo

rm
at

io
n

, M
ed

ie
n

 u
n

d
 B

ib
lio

th
ek

“ 
d

er
 H

A
W

 H
am

b
u

rg
 im

 S
o

m
m

er
se

m
es

te
r 

2
0

1
8

 im
 R

ah
m

en
 

d
es

 S
em

in
ar

s 
„N

ac
h

ri
ch

te
n

 f
ü

r 
K

in
d

er
“ 

u
n

te
r 

d
er

 L
ei

tu
n

g 
vo

n
 V

er
a 

M
ar

ie
 R

o
d

ew
al

d
 u

n
d

 S
ilv

ia
 W

o
rm

 o
ff

en
e 

B
ild

u
n

gs
m

at
er

ia
lie

n
 (

O
ER

 –
 

O
p

en
 E

d
u

ca
ti

o
n

al
 R

es
o

u
rc

es
) 

p
ro

d
u

zi
er

t.
  D

as
 P

ro
je

kt
 „

N
ac

h
ri

ch
te

n
 f

ü
r 

K
in

d
er

 –
 e

in
 R

at
ge

b
er

 f
ü

r 
d

ie
 P

ra
xi

s“
 m

ö
ch

te
 L

eh
re

n
d

e,
 L

er
n

en
d

e 

u
n

d
 E

lt
er

n
 d

ab
ei

 u
n

te
rs

tü
tz

en
, K

o
m

p
et

en
ze

n
 im

 U
m

ga
n

g 
m

it
 K

in
d

er
n

ac
h

ri
ch

te
n

 z
u

 e
rw

er
b

en
. B

eg
le

it
et

 d
u

rc
h

 T
o

n
i u

n
d

 d
as

 

Ei
ch

h
ö

rn
ch

en
 k

ö
n

n
en

 s
ic

h
 In

te
re

ss
ie

rt
e 

an
h

an
d

 v
o

n
 f

re
ie

n
 B

ild
u

n
gs

m
at

er
ia

lie
n

 d
ie

 G
ru

n
d

la
ge

n
 z

u
m

 T
h

em
a 

er
ar

b
ei

te
n

.  
D

ie
 P

ro
je

kt
se

it
e 

w
w

w
.n

ac
h

ri
ch

te
n

-f
u

er
-k

in
d

er
.d

e 
b

ü
n

d
el

t 
al

le
 p

ro
d

u
zi

er
te

n
 M

at
er

ia
lie

n
 in

 s
ie

b
en

 K
ap

it
el

n
 (

K
in

d
er

p
u

b
lik

u
m

, G
es

ta
lt

u
n

gs
kr

it
er

ie
n

, 

K
ri

se
n

th
em

en
, p

er
sö

n
lic

h
e 

K
ri

se
n

th
em

en
, W

er
b

u
n

g,
 F

ak
e 

N
ew

s 
u

n
d

 N
ac

h
ri

ch
te

n
 m

it
 K

in
d

er
n

 g
es

ta
lt

en
) 

u
n

d
 li

ef
er

t 
ei

n
en

 e
rs

te
n

 E
in

b
lic

k 

in
 d

ie
 G

es
ta

lt
u

n
g 

u
n

d
 R

ef
le

xi
o

n
 v

o
n

 K
in

d
er

n
ac

h
ri

ch
te

n
. 

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

4
5

.8
2

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

N
u

d
gi

n
g 

in
 d

er
 E

rn
äh

ru
n

g 
– 

Sc
h

w
er

p
u

n
kt

 

G
em

ei
n

sc
h

af
ts

ga
st

ro
n

o
m

ie

N
u

d
gi

n
g 

(“
an

st
u

p
se

n
“)

, e
in

e 
M

et
h

o
d

e 
d

er
 V

er
h

al
te

n
sö

ko
n

o
m

ie
, b

ie
te

t 
d

ie
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

, d
as

 V
er

h
al

te
n

 v
o

n
 M

en
sc

h
en

 u
n

b
ew

u
ss

t 
zu

 

b
ee

in
fl

u
ss

en
, u

m
 d

ie
se

 z
u

 e
in

er
 -

 f
ü

r 
d

as
 In

d
iv

id
u

u
m

 u
n

d
 d

ie
 G

es
el

ls
ch

af
t 

– 
w

ü
n

sc
h

en
sw

er
te

n
 E

n
ts

ch
ei

d
u

n
g 

zu
 le

n
ke

n
. D

as
 U

m
fe

ld
 d

er
 

P
er

so
n

en
  (

V
er

h
äl

tn
is

se
) 

w
ir

d
 d

ab
ei

 v
er

än
d

er
t.

 Z
u

 d
en

 G
ru

n
d

sä
tz

en
 g

eh
ö

re
n

: d
ie

 W
ah

lm
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 b
le

ib
en

 e
rh

al
te

n
 u

n
d

 d
as

 A
n

lie
ge

n
 

m
u

ss
 e

th
is

ch
 u

n
d

 m
o

ra
lis

ch
 v

er
tr

et
b

ar
 s

ei
n

 (
Th

al
er

 &
 S

u
n

st
ei

n
, 2

0
0

9
).

N
u

d
gi

n
g-

A
n

sä
tz

e 
b

ie
te

n
 in

 d
er

 G
em

ei
n

sc
h

af
ts

ga
st

ro
n

o
m

ie
 e

in
e 

gu
te

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
, u

m
 v

ie
le

 M
en

sc
h

en
 b

ei
 E

rn
äh

ru
n

gs
en

ts
ch

ei
d

u
n

ge
n

 z
u

 

u
n

te
rs

tü
tz

en
 u

n
d

 s
ie

 z
u

 e
in

er
 g

es
u

n
d

h
ei

ts
fö

rd
er

lic
h

er
en

 W
ah

l z
u

 le
n

ke
n

. E
s 

fi
n

d
et

 h
ie

r 
ei

n
e 

V
er

kn
ü

p
fu

n
g 

vo
n

 V
er

h
äl

tn
is

- 
u

n
d

 

V
er

h
al

te
n

sp
rä

ve
n

ti
o

n
 s

ta
tt

.

Fü
r 

d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

u
n

d
 d

as
 E

in
se

tz
u

n
g 

vo
n

 N
u

d
gi

n
g-

M
aß

n
ah

m
en

 in
 d

er
 P

ra
xi

s 
is

t 
ei

n
 s

tr
u

kt
u

ri
er

te
s 

V
o

rg
eh

en
 n

o
tw

en
d

ig
, w

el
ch

es
 s

ic
h

 

au
f 

fu
n

d
ie

rt
es

 W
is

se
n

 s
tü

tz
en

 s
o

llt
e.

 D
er

 A
n

sa
tz

 is
t 

im
 B

er
ei

ch
 d

er
 E

rn
äh

ru
n

g 
re

la
ti

v 
n

eu
. E

rn
äh

ru
n

gs
ex

p
er

te
n

 s
o

w
ie

 V
er

an
tw

o
rt

lic
h

en
 

im
 B

er
ei

ch
 d

er
 G

em
ei

n
sc

h
af

ts
ga

st
ro

n
o

m
ie

 u
n

d
 d

es
 B

G
M

 f
eh

lt
 h

äu
fi

g 
n

o
ch

 e
in

 g
ru

n
d

le
ge

n
d

es
 W

is
se

n
 z

u
m

 N
u

d
gi

n
g 

u
n

d
 d

es
se

n
 

U
m

se
tz

u
n

g.
 D

ie
se

 O
ER

 s
o

ll 
d

ie
se

 L
ü

ck
e 

sc
h

lie
ß

en
 u

n
d

 In
te

re
ss

ie
rt

e 
m

it
 W

is
se

n
 u

n
d

 T
o

o
ls

 f
ü

r 
d

ie
 P

ra
xi

s 
au

ss
ta

tt
en

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
3

9
.8

2
7

,6
5

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

O
n

lin
el

ab
o

rp
ra

kt
ik

u
m

 P
h

ys
ik

 T
ei

l I
I -

 

D
o

ku
m

en
ti

er
en

 e
in

es
 E

xp
er

im
en

ts

A
u

fb
au

en
d

 a
u

f 
d

em
 e

rs
te

n
 P

ro
je

kt
: O

n
lin

el
ab

o
rp

ra
kt

ik
u

m
 P

h
ys

ik
 w

ir
d

 in
 d

ie
se

m
 M

o
d

u
le

 w
ie

d
er

 z
w

ei
gl

ei
si

g 
vo

rg
eg

an
ge

n
. I

m
 e

rs
te

n
 T

ei
l 

w
ir

d
 e

in
 V

er
su

ch
 a

u
s 

d
em

 B
er

ei
ch

 O
p

ti
k 

(B
eu

gu
n

g)
 b

ea
rb

ei
te

t.
 E

s 
w

er
d

en
 d

ie
 H

er
le

it
u

n
ge

n
 a

lle
r 

re
le

va
n

te
n

 F
o

rm
el

n
 s

o
w

ie
 e

in
e 

A
n

le
it

u
n

g 
zu

m
 V

er
su

ch
sa

u
fb

au
 d

ar
ge

st
el

lt
. D

er
 V

er
su

ch
 is

t 
m

it
 h

au
sh

al
ts

ü
b

lic
h

en
 M

it
te

ln
 d

u
rc

h
fü

h
rb

ar
 (

La
se

rp
o

in
te

r,
 C

D
, M

aß
b

an
d

).
 

A
n

le
it

u
n

ge
n

 z
u

r 
A

u
sw

er
tu

n
g 

ei
n

es
 V

er
su

ch
es

 s
in

d
 im

 e
rs

te
n

 H
O

O
U

-P
ro

je
kt

 e
n

th
al

te
n

. D
er

 z
w

ei
te

 T
ei

l u
n

se
re

s 
P

ro
je

kt
s 

en
th

äl
t 

ei
n

e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
in

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
D

o
ku

m
en

ta
ti

o
n

. D
a 

n
ac

h
 E

rf
ah

ru
n

g 
St

u
d

ie
re

n
d

en
 g

ro
ß

e 
Sc

h
w

ie
ri

gk
ei

te
n

 m
it

 d
er

 D
o

ku
m

en
ta

ti
o

n
 

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

er
 E

rg
eb

n
is

se
 u

n
d

 d
er

en
 In

te
rp

re
ta

ti
o

n
en

 h
ab

en
, w

ir
d

 h
ie

r 
m

it
 d

ie
se

m
 M

o
d

u
l d

ie
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

 g
eg

eb
en

, d
ie

 L
ü

ck
e 

zu
 

sc
h

lie
ß

en
.

Fe
b

 1
6

D
ez

 1
6

7
.5

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

O
p

en
 D

at
a 

V
is

u
al

is
ie

ru
n

g
D

as
 M

o
d

u
l f

ü
h

rt
 e

in
 in

 A
u

fg
ab

en
 u

n
d

 P
ro

b
le

m
e 

d
er

 A
rb

ei
t 

vo
n

 J
o

u
rn

al
is

te
n

 u
n

d
 In

fo
rm

at
io

n
ss

p
ez

ia
lis

te
n

 in
 R

ed
ak

ti
o

n
en

 d
er

 (
M

as
se

n
-

)M
ed

ie
n

. E
xe

m
p

la
ri

sc
h

er
 A

n
sa

tz
p

u
n

kt
 s

in
d

 n
eu

e 
M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 d

es
 D

at
en

jo
u

rn
al

is
m

u
s 

d
u

rc
h

 O
p

en
 D

at
a.

 D
as

 M
o

d
u

l u
m

fa
ss

t 
al

le
 

w
ic

h
ti

ge
n

 S
ch

ri
tt

e 
d

es
 r

ed
ak

ti
o

n
el

le
n

 W
o

rk
fl

o
w

s 
fü

r 
d

ie
 E

n
tw

ic
kl

u
n

g 
vo

n
 d

at
en

b
as

ie
rt

en
 jo

u
rn

al
is

ti
sc

h
en

 A
n

ge
b

o
te

n
: F

IN
D

 -
 G

ET
 -

 

V
ER

IF
Y 

- 
C

LE
A

N
 -

 A
N

A
LY

SE
 -

 V
IS

U
A

LI
SE

 -
 P

U
B

LI
SH

. 
A

p
r 

1
7

D
ez

 1
8

4
0

.0
0

0
,0

0
 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

21



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

O
p

en
 S

ci
en

ce
 @

 H
A

W
 H

am
b

u
rg

O
p

en
 S

ci
en

ce
 is

t 
in

 d
er

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 D

eb
at

te
 h

o
ch

ak
tu

el
le

s 
Th

em
a 

u
n

d
 g

rü
n

d
et

 s
tr

en
g 

ge
n

o
m

m
en

 a
u

f 
d

em
 P

ri
n

zi
p

 d
er

 Ö
ff

n
u

n
g 

d
es

 g
es

am
te

n
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 A
rb

ei
ts

p
ro

ze
ss

es
. D

u
rc

h
 O

p
en

 S
ci

en
ce

 v
er

än
d

er
t 

si
ch

 d
ig

it
al

 b
ed

in
gt

 n
ic

h
t 

n
u

r 
d

ie
 g

än
gi

ge
 

Fo
rs

ch
u

n
gs

p
ra

xi
s,

 a
u

ch
 d

ie
 S

ic
h

tb
ar

ke
it

 u
n

d
 T

ra
n

sp
ar

en
z 

vo
n

 F
o

rs
ch

u
n

g 
ka

n
n

 g
es

te
ig

er
t,

 d
er

 Z
u

ga
n

g 
zu

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 

Er
ke

n
n

tn
is

se
n

 d
eu

tl
ic

h
 e

rl
ei

ch
te

rt
 w

er
d

en
. O

p
en

 S
ci

en
ce

 e
rö

ff
n

et
 v

ie
lf

äl
ti

ge
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 d

er
 W

is
se

n
sc

h
af

ts
ko

m
m

u
n

ik
at

io
n

 u
n

d
 d

es
 

W
is

se
n

st
ra

n
sf

er
s 

u
n

te
r 

gl
ei

ch
ze

it
ig

er
 S

ic
h

er
u

n
g 

d
er

 g
u

te
n

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 P

ra
xi

s.
 

D
ie

se
 L

er
n

ei
n

h
ei

t 
m

ö
ch

te
 s

ic
h

 ü
b

er
 D

is
ku

rs
fo

rm
at

e 
d

em
 T

h
em

a 
O

p
en

 S
ci

en
ce

 a
n

n
äh

er
n

 u
n

d
 v

er
st

eh
en

, w
ie

 O
p

en
 S

ci
en

ce
 in

 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
st

en
 F

ac
h

d
is

zi
p

lin
en

 p
ra

kt
iz

ie
rt

 w
ir

d
. W

el
ch

e 
C

h
an

ce
n

 b
ie

te
t 

O
p

en
 S

ci
en

ce
 u

n
d

 w
el

ch
en

 H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 g

ilt
 e

s 
zu

 

b
eg

eg
n

en
? 

M
it

h
ilf

e 
d

es
 o

ff
en

en
 D

is
ku

rs
es

 in
 V

er
b

in
d

u
n

g 
m

it
 e

rg
än

ze
n

d
en

 In
fo

rm
at

io
n

en
 s

o
lle

n
 L

er
n

en
d

e 
O

p
en

 S
ci

en
ce

 v
er

st
eh

en
 u

n
d

 

p
ra

kt
iz

ie
re

n
 le

rn
en

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
3

0
.8

8
8

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

P
h

ys
ik

la
b

o
r:

 E
in

fü
h

ru
n

g 
in

 d
as

 

Ex
p

er
im

en
te

lle
 A

rb
ei

te
n

In
 d

ie
se

m
 L

ab
o

rp
ra

kt
ik

u
m

 d
er

 P
h

ys
ik

 w
ir

d
 d

as
 P

en
d

el
 a

ls
 e

in
 e

in
fa

ch
es

 B
ei

sp
ie

l a
u

s 
d

er
 S

ch
w

in
gu

n
gs

le
h

re
 e

ra
rb

ei
te

t.
 S

ch
w

in
gu

n
ge

n
 

b
eg

eg
n

en
 u

n
s 

im
 n

o
rm

al
en

 L
eb

en
 ü

b
er

al
l, 

se
i e

s 
in

 U
h

re
n

, i
m

 S
to

ß
d

äm
p

fe
r,

 b
ei

m
 T

el
ef

o
n

ie
re

n
, i

n
 d

er
 M

ik
ro

w
el

le
..

. M
it

 M
it

te
ln

, d
ie

 in
 

je
d

em
 H

au
sh

al
t 

zu
 f

in
d

en
 s

in
d

, k
ö

n
n

en
 d

ie
 L

er
n

en
d

en
 u

n
te

r 
A

n
le

it
u

n
g 

ih
r 

ei
ge

n
es

 P
en

d
el

 k
o

n
st

ru
ie

re
n

. D
ie

 E
rk

en
n

tn
is

, d
as

s 
P

h
ys

ik
 u

n
s 

ei
ge

n
tl

ic
h

 im
m

er
 u

n
d

 ü
b

er
al

l b
eg

eg
n

et
, e

rm
ö

gl
ic

h
t 

ei
n

en
 g

an
z 

n
ie

d
ri

gs
ch

w
el

lig
en

 Z
u

ga
n

g 
zu

r 
P

h
ys

ik
 -

 a
u

ch
 f

ü
r 

d
ie

je
n

ig
en

, d
ie

 s
ic

h
 s

o
n

st
 

ga
r 

n
ic

h
t 

so
 s

eh
r 

d
af

ü
r 

in
te

re
ss

ie
re

n
 w

ü
rd

en
.  

W
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
La

b
o

ra
rb

ei
t 

is
t 

n
äm

lic
h

 w
es

en
tl

ic
h

, u
n

er
lä

ss
lic

h
 u

n
d

 v
er

p
fl

ic
h

te
n

d
 f

ü
r 

al
le

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 d
er

 In
ge

n
ie

u
rs

- 
u

n
d

 N
at

u
rw

is
se

n
sc

h
af

te
n

, d
o

ch
 o

ft
 is

t 
d

ie
se

 A
rb

ei
ts

w
ei

se
 a

u
s 

d
er

 S
ch

u
le

 v
ö

lli
g 

u
n

b
ek

an
n

t.
 *

 W
ie

 s
ie

h
t 

es
 e

ig
en

tl
ic

h
 in

 e
in

em
 L

ab
o

r 
au

s?
* 

W
as

 v
er

st
eh

t 
m

an
 k

o
n

kr
et

 u
n

te
r 

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

er
 L

ab
o

ra
rb

ei
t?

* 
W

ie
 w

er
d

en
 V

er
su

ch
e 

au
fg

eb
au

t,
 

d
u

rc
h

ge
fü

h
rt

 u
n

d
 d

o
ku

m
en

ti
er

t?
* 

W
as

 s
in

d
 d

as
 a

lle
s 

fü
r 

A
p

p
ar

at
e?

* 
U

n
d

 w
as

 m
u

ss
 ic

h
 d

ab
ei

 b
ea

ch
te

n
, w

en
n

 ic
h

 d
ie

 G
er

ät
e 

m
it

ei
n

an
d

er
 v

er
b

in
d

e?
* 

W
ie

 m
es

se
 ic

h
 m

it
 e

in
er

 S
ch

ie
b

el
eh

re
?*

 U
n

d
 w

ie
 r

u
n

d
e 

ic
h

 r
ic

h
ti

g,
 s

o
 d

as
s 

d
as

 E
rg

eb
n

is
 n

o
ch

 s
ti

m
m

t?

Ju
n

 1
5

O
kt

 1
5

2
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

P
im

p
 y

o
u

r 
P

M
-K

n
o

w
le

d
ge

 -
 e

in
 

se
lb

st
ge

st
eu

er
te

r 
P

M
-O

n
lin

ek
u

rs

W
is

se
n

sb
as

ie
rt

e 
P

ro
je

kt
m

an
ag

em
en

t-
In

h
al

te
 s

o
lle

n
 d

ig
it

al
 in

 F
o

rm
 e

in
es

 O
n

lin
ek

u
rs

es
 z

u
r 

V
er

fü
gu

n
g 

ge
st

el
lt

 w
er

d
en

, u
m

 im
 

Se
lb

st
st

u
d

iu
m

 a
u

f 
P

ro
je

kt
m

an
ag

em
en

t 
al

s 
ar

b
ei

ts
m

ar
kt

re
le

va
n

te
s 

Th
em

a 
im

 A
llg

em
ei

n
en

 u
n

d
 d

ie
 T

ei
ln

ah
m

e 
an

 d
en

 C
ar

ee
rS

er
vi

ce
-

P
ro

gr
am

m
en

 „
V

er
ti

ef
u

n
g 

P
ro

je
kt

m
an

ag
em

en
t“

 u
n

d
 „

P
ro

je
kt

m
an

ag
em

en
t 

in
 d

er
 P

ra
xi

s@
H

A
W

 H
am

b
u

rg
 (

P
IP

)“
 im

 B
es

o
n

d
er

en
 

vo
rz

u
b

er
ei

te
n

. I
n

 e
in

em
 e

rs
te

n
 S

ch
ri

tt
 e

rf
o

lg
t 

ei
n

e 
u

m
fa

ss
en

d
e 

R
ec

h
er

ch
e 

zu
m

 T
h

em
a 

„P
ro

je
kt

m
an

ag
em

en
t“

 (
A

n
fo

rd
er

u
n

ge
n

, a
kt

u
el

le
 

Li
te

ra
tu

r,
 E

xp
er

te
n

ei
n

sc
h

ät
zu

n
ge

n
, e

tc
.)

. A
u

f 
G

ru
n

d
la

ge
 d

er
 R

ec
h

er
ch

ee
rg

eb
n

is
se

 w
ir

d
 e

in
 K

o
m

p
en

d
iu

m
 z

u
m

 T
h

em
a 

"G
ru

n
d

la
ge

n
 d

es
 

P
ro

je
kt

m
an

ag
em

en
ts

" 
er

st
el

lt
, d

as
 a

ls
 B

as
is

 f
ü

r 
d

ie
 K

o
n

ze
p

ti
o

n
 u

n
d

 d
id

ak
ti

sc
h

e 
U

m
se

tz
u

n
g 

d
es

 O
n

lin
e-

To
o

ls
 g

ilt
 u

n
d

 d
as

 u
.a

. B
ei

tr
äg

e 

vo
n

 L
eh

re
n

d
en

, U
n

te
rn

eh
m

en
sv

er
tr

et
er

in
n

en
 u

n
d

 M
ik

ro
in

fl
u

en
ce

rn
 (

St
u

d
ie

re
n

d
e,

 d
ie

 a
n

 b
ei

d
en

 P
M

-F
o

rm
at

en
 t

ei
lg

en
o

m
m

en
 h

ab
en

) 

en
th

äl
t.

 N
ac

h
d

em
 d

ie
 e

rs
te

 G
ru

p
p

e 
vo

n
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 d

en
 O

n
lin

ek
u

rs
 d

u
rc

h
la

u
fe

n
 u

n
d

 e
in

e 
er

st
e 

Ev
al

u
ie

ru
n

g 
st

at
tg

ef
u

n
d

en
 h

at
, w

ir
d

 

ei
n

 B
ar

ca
m

p
 z

u
m

 T
h

em
a 

P
ro

je
kt

m
an

ag
em

en
t 

o
rg

an
is

ie
rt

, u
m

 u
.a

. w
ei

te
re

 In
h

al
te

 (
P

o
d

ca
st

- 
u

n
d

 V
id

eo
p

ro
d

u
kt

io
n

) 
fü

r 
d

as
 T

o
o

l z
u

 

ge
n

er
ie

re
n

.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
3

9
.5

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

P
ro

gr
am

 a
n

d
 P

la
y

D
er

 O
n

lin
ek

u
rs

 P
ro

gr
am

 &
 P

la
y 

fü
h

rt
 le

rn
en

d
e 

in
 e

in
er

 z
w

ei
d

im
en

si
o

n
al

en
 S

p
ie

le
u

m
ge

b
u

n
g 

an
 d

ie
 o

b
je

kt
o

ri
en

ti
er

te
 P

ro
gr

am
m

ie
ru

n
g 

h
er

an
. D

ie
 S

p
ie

le
u

m
ge

b
u

n
g 

en
th

äl
t 

zu
 B

eg
in

n
 e

in
en

 C
h

ar
ak

te
r,

 d
er

 in
d

iv
id

u
el

l g
es

ty
lt

 w
er

d
en

 k
an

n
 (

an
d

er
e 

H
aa

re
, a

n
d

er
s 

O
u

tf
it

 u
sw

.)
 

u
n

d
 m

it
 d

em
 e

in
e 

vi
rt

u
el

le
 W

el
t 

er
ku

n
d

et
 w

ir
d

. D
u

rc
h

 P
ro

gr
am

m
ie

ru
n

g 
ge

ge
n

 in
te

gr
ie

rt
e 

Sc
h

n
it

ts
te

lle
n

 k
ö

n
n

en
 d

ie
 le

rn
en

d
en

 d
ie

 W
el

t 

u
n

d
 d

ie
 F

äh
ig

ke
it

en
 ih

re
s 

C
h

ar
ak

te
rs

 e
rw

ei
te

rn
. 

Ja
n

 1
6

Fe
b

 1
7

3
3

.3
3

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

P
ro

gr
am

m
ie

re
n

 f
ü

r 
N

ew
b

ie
s

D
as

 O
ER

 „
P

ro
gr

am
m

ie
re

n
 f

ü
r 

N
ew

b
ie

s“
 is

t 
d

re
is

p
ra

ch
ig

 (
d

eu
ts

ch
, e

n
gl

is
ch

 u
n

d
 a

ra
b

is
ch

) 
an

ge
le

gt
 u

n
d

 b
ie

te
t 

ei
n

e 
fu

n
d

ie
rt

e 
Ei

n
fü

h
ru

n
g 

in
 

d
ie

 S
yn

ta
x 

ei
n

er
 P

ro
gr

am
m

ie
rs

p
ra

ch
e 

(R
u

b
y)

, d
er

en
 F

u
n

kt
io

n
sw

ei
se

 u
n

d
 w

ie
 a

u
s 

ab
st

ra
kt

en
 P

ro
b

le
m

b
es

ch
re

ib
u

n
ge

n
 p

ro
gr

am
m

ie
rb

ar
e 

A
lg

o
ri

th
m

en
 e

n
tw

ic
ke

lt
 w

er
d

en
. E

s 
ve

rb
in

d
et

 d
ie

 m
eh

rs
p

ra
ch

ig
e 

Er
lä

u
te

ru
n

g 
d

er
 F

u
n

kt
io

n
 m

it
 F

ilm
se

q
u

en
ze

n
 (

Er
lä

u
te

ru
n

g 
d

er
 S

yn
ta

x)
, 

Ü
b

u
n

gs
au

fg
ab

en
 (

m
it

 d
er

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
, d

ie
 L

ö
su

n
g 

ab
zu

fr
ag

en
, w

as
 je

d
o

ch
 P

u
n

kt
ab

zu
g 

ei
n

b
ri

n
gt

),
 S

kr
ip

te
n

 (
zu

m
 o

p
ti

o
n

al
en

 D
o

w
n

lo
ad

) 

u
n

d
 w

ei
te

rf
ü

h
re

n
d

en
 V

er
w

ei
se

n
 (

Li
n

kl
is

te
 b

ü
n

d
el

t 
V

o
rh

an
d

en
es

 a
u

s 
u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

en
 Q

u
el

le
n

, O
n

lin
e-

C
o

d
e-

Sc
h

u
le

n
, F

ac
h

fo
re

n
, H

O
O

U
, 

V
ia

M
IN

T 
et

c.
).

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

22



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

R
ec

h
er

ch
eko

m

p
et

en
z

W
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
H

au
sa

rb
ei

te
n

 le
id

en
 h

äu
fi

g 
u

n
te

r 
u

n
ge

n
au

er
 L

it
er

at
u

rr
ec

h
er

ch
e.

 Z
ei

ge
n

 S
ie

 Ih
re

n
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 m

it
 d

em
 

„G
ru

n
d

la
ge

n
m

o
d

u
l R

ec
h

er
ch

ek
o

m
p

et
en

z“
, w

ie
 s

ie
 f

ac
h

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
In

fo
rm

at
io

n
sr

es
so

u
rc

en
 e

ff
iz

ie
n

te
r 

n
u

tz
en

! 
„I

ch
 f

in
d

e 
n

ic
h

ts
 z

u
 

m
ei

n
em

 H
au

sa
rb

ei
ts

th
em

a“
, k

la
gt

 d
er

 S
tu

d
en

t,
 „

d
ie

 P
ro

fe
ss

o
ri

n
 w

ill
, d

as
s 

ic
h

 a
kt

u
el

le
 f

ac
h

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
Li

te
ra

tu
r 

zi
ti

er
e,

 a
b

er
 ic

h
 

fi
n

d
e 

n
ic

h
ts

 P
as

se
n

d
es

!“
 S

ät
ze

 w
ie

 d
ie

se
 h

ö
re

n
 L

eh
re

n
d

e 
o

ft
.  

D
er

 S
tu

d
en

t 
h

at
te

 m
it

 e
in

er
 S

u
ch

m
as

ch
in

e 
B

ei
tr

äg
e 

ge
fu

n
d

en
, d

er
en

 

Q
u

al
it

ät
 s

ch
w

er
 e

in
zu

sc
h

ät
ze

n
 is

t,
 u

n
d

 in
 d

er
 B

ib
lio

th
ek

 L
eh

rb
ü

ch
er

 a
u

sg
el

ie
h

en
, d

ie
 in

 e
in

er
 V

er
an

st
al

tu
n

gs
an

kü
n

d
ig

u
n

g 
em

p
fo

h
le

n
 

w
u

rd
en

. F
ü

r 
ei

n
e 

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
A

u
se

in
an

d
er

se
tz

u
n

g 
m

it
 s

ei
n

em
 H

au
sa

rb
ei

ts
th

em
a 

b
en

ö
ti

gt
 e

r 
ab

er
 F

ac
h

b
ü

ch
er

, Z
ei

ts
ch

ri
ft

en
ar

ti
ke

l 

u
n

d
 B

ei
tr

äg
e 

in
 S

am
m

el
w

er
ke

n
, i

n
sb

es
o

n
d

er
e 

K
o

n
gr

es
sb

er
ic

h
te

. D
as

 P
ro

b
le

m
 is

t,
 d

as
s 

er
 w

ie
 v

ie
le

 L
er

n
en

d
e 

n
ic

h
t 

w
ei

ß
, w

el
ch

e 
Zu

gä
n

ge
 

zu
 f

ac
h

w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 In

fo
rm

at
io

n
sr

es
so

u
rc

en
 e

s 
gi

b
t 

u
n

d
 w

ie
 e

r 
si

e 
ef

fi
zi

en
t 

n
u

tz
en

 k
an

n
. I

h
m

 u
n

d
 a

lle
n

 L
ei

d
en

sg
en

o
ss

in
n

en
 u

n
d

 -

ge
n

o
ss

en
 k

an
n

 n
u

n
 g

eh
o

lf
en

 w
er

d
en

.

Ju
n

 1
5

Se
p

 1
5

3
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

R
eg

en
er

at
iv

e 
En

er
gi

en
 d

u
rc

h
 S

o
n

n
e 

u
n

d
 W

in
d

 –
 v

er
st

eh
en

 le
ic

h
t 

ge
m

ac
h

t

In
 d

em
 g

ep
la

n
te

n
 L

er
n

m
o

d
u

l „
R

eg
en

er
at

iv
e 

En
er

gi
en

 d
u

rc
h

 S
o

n
n

e 
u

n
d

 W
in

d
 –

 v
er

st
eh

en
 le

ic
h

t 
ge

m
ac

h
t“

 s
o

lle
n

 p
h

ys
ik

al
is

ch
e 

Th
em

en
 

ru
n

d
 u

m
 d

ie
 r

eg
en

er
at

iv
en

 E
n

er
gi

en
 S

o
n

n
e 

u
n

d
 W

in
d

 u
n

d
 ih

re
 In

te
gr

at
io

n
 in

 d
as

 S
tr

o
m

n
et

z 
ve

rs
tä

n
d

lic
h

 e
rk

lä
rt

 u
n

d
 v

er
an

sc
h

au
lic

h
t 

w
er

d
en

. 

Zu
m

 B
ei

sp
ie

l w
ir

d
 e

rk
lä

rt
: W

ie
 p

ro
d

u
zi

er
t 

ei
n

e 
So

la
rz

el
le

 S
tr

o
m

? 
W

ie
 f

u
n

kt
io

n
ie

rt
 e

in
 W

in
d

ra
d

? 
W

ie
 lä

ss
t 

si
ch

 e
in

e 
st

ab
ile

 

St
ro

m
ve

rs
o

rg
u

n
g 

au
f 

B
as

is
 e

rn
eu

er
b

ar
er

 E
n

er
gi

en
 a

u
fb

au
en

? 
D

er
 K

u
rs

 e
rl

äu
te

rt
 a

n
sc

h
au

lic
h

 in
 L

er
n

se
q

u
en

ze
n

 d
ie

 T
h

em
en

 P
h

o
to

vo
lt

ai
k,

 

W
in

d
en

er
gi

e 
u

n
d

 In
te

gr
at

io
n

 in
 d

as
 S

tr
o

m
sy

st
em

.

D
er

 K
u

rs
 s

o
ll 

er
gä

n
ze

n
d

 z
u

r 
H

O
O

U
 a

u
ch

 im
 P

h
ys

ik
-B

er
ei

ch
 v

o
n

 v
ia

M
IN

T 
so

w
ie

 u
n

te
rs

tü
tz

en
d

 in
 d

er
 L

eh
re

 (
V

er
an

st
al

tu
n

g 
"E

in
fü

h
ru

n
g 

in
 

d
ie

 E
rn

eu
er

b
ar

en
 E

n
er

gi
en

 u
n

d
 d

ie
 E

n
er

gi
ef

fi
zi

en
z 

(E
EE

E)
" 

B
A

 U
m

w
el

tt
ec

h
n

ik
/L

S)
 e

in
ge

se
tz

t 
w

er
d

en
. D

az
u

 w
er

d
en

 z
w

ei
 a

u
fe

in
an

d
er

 

au
fb

au
en

d
e 

Le
rn

m
o

d
u

le
 „

G
ru

n
d

la
ge

n
 u

n
d

 E
xp

er
im

en
te

“ 
u

n
d

 „
V

er
ti

ef
u

n
g 

u
n

d
 A

n
w

en
d

u
n

g“
 a

u
fg

eb
au

t.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
3

3
.0

6
7

,7
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

St
u

d
ie

re
n

 m
it

 e
in

er
 p

sy
ch

is
ch

en
 

Er
kr

an
ku

n
g:

 (
W

ie
) 

ge
h

t 
d

as
?

D
ie

 O
ER

 s
o

ll 
au

fk
lä

re
n

 u
n

d
 d

af
ü

r 
se

n
si

b
ili

si
er

en
, w

ie
 e

in
 S

tu
d

iu
m

 m
it

 p
sy

ch
is

ch
en

 E
rk

ra
n

ku
n

ge
n

 g
el

in
ge

n
 k

an
n

. 

- 
D

ie
 O

ER
 b

ü
n

d
el

t 
In

fo
rm

at
io

n
en

 f
ü

r 
St

u
d

ie
n

in
te

re
ss

ie
rt

e 
u

n
d

 S
tu

d
ie

re
n

d
e.

 S
ie

 e
rf

ah
re

n
, w

as
 s

ie
 im

 S
tu

d
iu

m
 e

rw
ar

te
t,

 d
u

rc
h

 w
el

ch
e 

M
aß

n
ah

m
en

 s
ie

 ih
r 

St
u

d
iu

m
 a

n
p

as
se

n
 k

ö
n

n
en

 u
n

d
 w

el
ch

e 
U

n
te

rs
tü

tz
u

n
gs

m
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 e
s 

gi
b

t.
 A

u
ß

er
d

em
 w

er
d

en
 S

ie
 d

u
rc

h
 

Er
fa

h
ru

n
gs

b
er

ic
h

te
 a

n
d

er
er

 S
tu

d
ie

re
n

d
er

 e
rm

u
ti

gt
 u

n
d

 g
es

tä
rk

t.

Le
h

re
n

d
e 

u
n

d
 B

es
ch

äf
ti

gt
e 

er
fa

h
re

n
, w

el
ch

e 
Fo

rm
en

 v
o

n
 p

sy
ch

is
ch

en
 E

rk
ra

n
ku

n
ge

n
 e

s 
gi

b
t 

u
n

d
 le

rn
en

 b
ei

sp
ie

lh
af

te
 S

tu
d

ie
n

ve
rl

äu
fe

 v
o

n
 

b
et

ro
ff

en
en

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 u
n

d
 U

n
te

rs
tü

tz
u

n
gs

m
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 k
en

n
en

. S
ie

 s
in

d
 f

ü
r 

d
en

 U
m

ga
n

g 
m

it
 d

en
 b

et
ro

ff
en

en
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 

se
n

si
b

ili
si

er
t.

 A
n

ge
h

ö
ri

ge
 le

rn
en

 b
ei

sp
ie

lh
af

te
 S

tu
d

ie
n

ve
rl

äu
fe

 v
o

n
 b

et
ro

ff
en

en
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 u

n
d

 U
n

te
rs

tü
tz

u
n

gs
m

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 k

en
n

en
.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Su
st

ai
n

ab
le

 E
n

er
gy

 f
o

r 
Sm

al
l I

sl
an

d
 

D
ev

el
o

p
m

en
t 

St
at

es

Sm
al

l I
sl

an
d

s 
D

ev
el

o
p

in
g 

St
at

es
 (

SI
D

S)
 s

ti
ll 

fa
ce

 d
is

ti
n

ct
iv

e 
ch

al
le

n
ge

s 
to

 e
n

su
re

 s
u

st
ai

n
ab

le
 li

ve
lih

o
o

d
s 

fo
r 

th
ei

r 
cu

rr
en

t 
p

o
p

u
la

ti
o

n
 a

s 

w
el

l a
s 

fu
tu

re
 g

en
er

at
io

n
s.

 O
n

e 
o

f 
th

es
e 

ch
al

le
n

ge
s 

re
la

te
s 

to
 e

n
er

gy
 –

 t
h

e 
ac

ce
ss

 t
o

 a
ff

o
rd

ab
le

, c
le

an
 e

n
er

gy
, t

h
e 

re
lia

b
le

 s
u

p
p

ly
 o

f 

su
st

ai
n

ab
le

 e
n

er
gy

 a
n

d
 t

h
e 

ef
fi

ci
en

t 
u

se
 o

f 
en

er
gy

 –
 a

s 
ex

p
re

ss
ed

 a
ls

o
 in

 t
h

e 
Su

st
ai

n
ab

le
 D

ev
el

o
p

m
en

t 
G

o
al

 #
7

  D
es

p
it

e 
a 

la
rg

e 
p

o
te

n
ti

al
 

fo
r 

th
e 

p
ro

d
u

ct
io

n
 o

f 
re

n
ew

ab
le

 e
n

er
gy

, t
h

e 
av

ai
la

b
ili

ty
 a

n
d

 c
o

st
-e

ff
ec

ti
ve

n
es

s 
o

f 
ex

is
ti

n
g 

te
ch

n
o

lo
gi

es
, m

an
y 

SI
D

S 
st

ill
 s

h
o

w
 a

 h
ea

vy
 

re
lia

n
ce

 o
n

 f
o

ss
il 

fu
el

s 
to

 m
ee

t 
th

ei
r 

en
er

gy
 d

em
an

d
s.

 B
es

id
es

 a
 la

ck
 o

f 
sk

ill
ed

 h
u

m
an

 r
es

o
u

rc
es

 t
h

at
 c

o
n

st
ra

in
s 

th
e 

im
p

le
m

en
ta

ti
o

n
 o

f 

su
st

ai
n

ab
le

 e
n

er
gy

 t
ec

h
n

o
lo

gi
es

 f
o

r 
SI

D
S,

 t
h

er
e 

is
 a

 n
ee

d
 f

o
r 

w
el

lfo


rm
u

la
te

d
 p

o
lic

ie
s,

 r
eg

u
la

ti
o

n
s 

an
d

 s
ta

n
d

ar
d

s 
in

 t
h

e 
en

er
gy

 s
ec

to
r.

 

H
er

e,
 p

o
lic

ym


ak
er

s 
p

la
y 

a 
ke

y 
ro

le
 in

 f
o

st
er

in
g 

th
e 

tr
an

si
ti

o
n

 t
o

w
ar

d
s 

a 
h

ig
h

er
 s

h
ar

e 
o

f 
su

st
ai

n
ab

le
 e

n
er

gy
 in

 c
u

re
n

t 
en

er
gy

 r
eg

im
es

. 

Ju
n

 1
5

O
kt

 1
6

1
8

.5
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Su
st

ai
n

ab
le

 E
n

er
gy

 f
o

r 
Sm

al
l I

sl
an

d
 

D
ev

el
o

p
m

en
t 

St
at

es
 -

 P
o

lic
ym

ak

er
 

ed
it

io
n

R
em

ix
 d

es
 K

u
rs

es
 "

Su
st

ai
n

ab
le

 E
n

er
gy

 f
o

r 
Sm

al
l I

sl
an

d
 D

ev
el

o
p

m
en

t 
St

at
es

 a
ls

 P
o

lic
y-

M
ak

er
 E

d
it

io
n

A
p

r 
1

7
M

rz
 1

8
4

2
.0

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

23



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Su
st

ai
n

ab
le

 T
o

u
ri

sm
 f

o
r 

Sm
al

l I
sl

an
d

 

D
ev

el
o

p
in

g 
St

at
es

 (
SI

D
S)

 I

D
as

 L
er

n
an

ge
b

o
t 

im
 K

u
rs

 'S
u

st
ai

n
ab

le
 T

o
u

ri
sm

 f
o

r 
Sm

al
l I

sl
an

d
 D

ev
el

o
p

in
g 

St
at

es
 (

SI
D

S)
 -

 P
o

lic
y-

M
ak

er
s'

 is
t 

in
 s

ie
b

en
 M

o
d

u
le

 a
u

fg
et

ei
lt

, 

w
el

ch
e 

si
ch

 m
it

 d
en

 f
o

lg
en

d
en

 In
h

al
te

n
 b

es
ch

äf
ti

ge
n

: O
n

b
o

ar
d

in
g 

- 
Ei

n
fü

h
ru

n
g 

in
s 

Th
em

a:
 H

ie
r 

w
ir

d
 e

in
 E

in
b

lic
k 

in
 d

as
 T

h
em

a 

N
ac

h
h

al
ti

ge
r 

To
u

ri
sm

u
s 

ge
ge

b
en

 u
n

d
 d

ie
 V

o
rt

ei
le

 v
o

n
 n

ac
h

h
al

ti
g 

ge
st

al
te

te
m

 T
o

u
ri

sm
u

s 
au

f 
d

ie
 g

es
am

tg
es

el
ls

ch
af

tl
ic

h
e 

En
tw

ic
kl

u
n

g 
am

 

B
ei

sp
ie

l k
le

in
er

 In
se

ls
ta

at
en

 a
u

fg
ez

ei
gt

. W
o

ch
e 

1
 -

 'T
o

u
ri

sm
 Im

p
ac

ts
 a

n
d

 t
h

e 
Tr

ip
le

 B
o

tt
o

m
 L

in
e'

: A
n

h
an

d
 s

o
zi

o
ku

lt
u

re
lle

r,
 

w
ir

ts
ch

af
tl

ic
h

er
 u

n
d

 ö
ko

lo
gi

sc
h

er
 A

u
sw

ir
ku

n
ge

n
 f

ü
r 

In
se

l-
R

ei
se

zi
el

e 
er

fo
rs

ch
en

 d
ie

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

 k
o

n
kr

et
e 

A
u

sw
ir

ku
n

ge
n

 u
n

d
 

H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
ge

n
 v

o
n

 T
o

u
ri

sm
u

s.
  W

o
ch

e 
2

 -
 'S

u
st

ai
n

ab
le

 D
es

ti
n

at
io

n
 M

an
ag

em
en

t'
: I

n
 d

ie
se

r 
W

o
ch

e 
fo

rm
u

lie
re

n
 T

ei
ln

eh
m

en
d

e 

la
n

gf
ri

st
ig

e 
Zi

el
e 

fü
r 

ei
n

e 
n

ac
h

h
al

ti
ge

 T
o

u
ri

sm
u

se
n

tw
ic

kl
u

n
g,

 le
rn

en
, i

d
en

ti
fi

zi
er

en
 r

el
ev

an
te

 S
tr

at
eg

ie
n

 u
n

d
 In

st
ru

m
en

te
, w

ie
 s

ic
h

 

Fo
rt

sc
h

ri
tt

e 
b

ei
 d

er
 E

rr
ei

ch
u

n
g 

d
ie

se
r 

Zi
el

e 
ve

rf
o

lg
en

 la
ss

en
. W

o
ch

e 
3

 -
 'S

u
st

ai
n

ab
le

 T
o

u
ri

sm
 S

ta
n

d
ar

d
s'

: I
n

 W
o

ch
e 

d
re

i g
eh

t 
es

 u
m

 

St
an

d
ar

d
s 

fü
r 

n
ac

h
h

al
ti

ge
n

 T
o

u
ri

sm
u

s,
 v

er
sc

h
ie

d
en

en
 Z

er
ti

fi
zi

er
u

n
gs

st
u

fe
n

 u
n

d
 d

ie
 R

o
lle

 v
o

n
 Q

u
al

it
ät

ss
ic

h
er

u
n

g 
im

 T
o

u
ri

sm
u

s.
  W

o
ch

e 
4

 

- 
'S

ta
ke

h
o

ld
er

, K
ey

 A
ct

o
rs

 in
 S

u
st

ai
n

ab
le

 T
o

u
ri

sm
 &

 P
ar

tn
er

sh
ip

 E
st

ab
lis

h
m

en
t'

: W
o

ch
e 

vi
er

 s
et

zt
 d

en
 S

ch
w

er
p

u
n

kt
 a

u
f 

d
ie

 B
ed

eu
tu

n
g 

vo
n

 K
o

o
p

er
at

io
n

 u
n

d
 b

es
ch

re
ib

t 
d

ie
 R

o
lle

, d
ie

 A
rt

 u
n

d
 d

ie
 H

er
au

sf
o

rd
er

u
n

ge
n

 e
in

er
 Z

ie
lm

an
ag

em
en

to
rg

an
is

at
io

n
. E

b
en

so
 le

rn
en

 d
ie

 

Te
iln

eh
m

en
d

en
 a

n
h

an
d

 e
in

er
 M

ar
ke

ti
n

g-
SW

O
T-

A
n

al
ys

e,
 w

ie
 s

ie
 e

in
e 

Zi
el

m
ar

ke
  e

n
tw

ic
ke

ln
. W

o
ch

e 
5

 -
 'F

u
n

d
in

g 
O

p
p

o
rt

u
n

it
ie

s 
an

d
 

P
ro

je
ct

 D
ev

el
o

p
m

en
t'

: H
ie

r 
si

n
d

 L
er

n
in

h
al

te
 z

u
 f

in
d

en
, d

ie
 s

ic
h

 m
it

 d
er

 F
in

an
zi

er
u

n
g 

vo
n

 T
o

u
ri

sm
u

sp
ro

je
kt

en
 b

es
ch

äf
ti

ge
n

. D
ie

 

Te
iln

eh
m

en
d

en
 e

n
tw

ic
ke

ln
 in

d
iv

id
u

el
le

 P
ro

b
le

m
st

el
lu

n
ge

n
 u

n
d

 n
u

tz
en

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

To
o

ls
, u

m
 e

ig
en

e 
P

ro
je

kt
e 

zu
 d

ef
in

ie
re

n
.  

W
o

ch
e 

6
 -

 

'Im
p

ac
t 

M
o

n
it

o
ri

n
g 

&
 P

ee
r 

R
ev

ie
w

': 
Te

iln
eh

m
en

d
e 

er
fo

rs
ch

en
 in

 d
er

 le
tz

en
 L

er
n

w
o

ch
e 

d
ie

 B
ed

eu
tu

n
g 

d
er

 W
ir

ku
n

gs
ü

b
er

w
ac

h
u

n
g 

au
f 

Zi
el

eb
en

e,
 u

m
 F

o
rt

sc
h

ri
tt

e 
b

ei
m

 n
ac

h
h

al
ti

ge
n

 T
o

u
ri

sm
u

s 
id

en
ti

fi
zi

er
en

 z
u

 k
ö

n
n

en
 u

n
d

 e
rs

te
lle

n
 P

ee
r 

R
ev

ie
w

s 
d

er
 P

ro
je

kt
e,

 d
ie

 v
o

n
 

an
d

er
en

 T
ei

ln
eh

m
en

d
en

 in
 d

er
 V

o
rw

o
ch

e 
er

ar
b

ei
te

t 
w

u
rd

en
. '

Fe
ed

b
ac

k 
&

 C
er

ti
fi

ca
ti

o
n

 -
 F

ar
ew

el
l':

 Im
 le

tz
te

n
 M

o
d

u
l b

ed
an

ke
n

 w
ir

 u
n

s 

b
ei

 a
lle

n
 T

ei
ln

eh
m

en
d

en
 u

n
d

 la
d

en
 s

ie
 z

u
 e

in
er

 f
in

al
en

 F
ee

d
b

ac
kr

u
n

d
e 

ei
n

. T
ei

ln
eh

m
en

d
e 

er
h

al
te

n
 a

u
to

m
at

is
ch

 e
in

 Z
er

ti
fi

ka
t,

 w
en

n
 S

ie
 

al
le

 P
rü

fu
n

gs
b

ed
in

gu
n

ge
n

 e
rf

ü
llt

 h
ab

en
.

A
p

r 
1

8
D

ez
 1

8
3

5
.5

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Su
st

ai
n

ab
le

 T
o

u
ri

sm
 f

o
r 

Sm
al

l I
sl

an
d

 

D
ev

el
o

p
in

g 
St

at
es

 (
SI

D
S)

 II

R
em

ix
 d

es
 K

u
rs

es
 "

Su
st

ai
n

ab
le

 T
o

u
ri

sm
 f

o
r 

Sm
al

l I
sl

an
d

 D
ev

lo
p

in
g 

St
at

es
 I"

 a
ls

 P
o

lic
y-

M
ak

er
 E

d
it

io
n

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
5

2
.2

7
7

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Te
rr

af
o

rm
in

g 
M

at
h

 2
: W

ei
te

rf
ü

h
ru

n
g 

d
es

 H
an

d
y-

M
at

h
es

p
ie

le
-P

ro
je

kt
s

D
ie

 b
er

ei
ts

 v
o

rh
an

d
en

en
 5

 S
p

ie
lm

o
d

u
le

 s
o

lle
n

 a
u

f 
B

ro
w

se
r 

(W
eb

G
L)

- 
u

n
d

 iO
S-

V
er

si
o

n
en

 e
rw

ei
te

rt
 w

er
d

en
, d

ie
 a

u
ch

 o
n

lin
e 

H
ig

h
sc

o
re

s 

b
ei

n
h

al
te

n
 u

n
d

 g
eg

en
ei

n
an

d
er

 s
p

ie
lb

ar
 s

in
d

, u
n

d
 n

eu
e 

Sp
ie

le
m

o
d

u
le

 s
o

lle
n

 e
rs

te
llt

 w
er

d
en

. D
es

 W
ei

te
re

n
 s

o
lle

n
 z

w
ei

 n
eu

e 
Sp

ie
le

ty
p

en
, 

n
äm

lic
h

 e
in

 Q
u

iz
zs

p
ie

l i
m

p
le

m
en

ti
er

t 
u

n
d

 e
in

e 
Q

u
es

t-
V

ar
ia

n
te

 k
o

n
ze

p
ti

o
n

el
l e

n
tw

ic
ke

lt
 w

er
d

en
.

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
3

9
.4

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Te
rr

af
o

rm
in

g 
M

at
h

: M
at

h
e-

Sp
ie

le
 

zu
r 

A
n

al
ys

is
 d

er
 In

ge
n

ie
u

rs
-

w
is

se
n

sc
h

af
te

n

Zi
el

gr
u

p
p

e 
fü

r 
d

ie
 S

p
ie

le
 s

in
d

 d
ie

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 d
er

 In
ge

n
ie

u
rs

w
is

se
n

sc
h

af
te

n
 in

 d
en

 e
rs

te
n

 b
ei

d
en

 S
em

es
te

rn
, a

b
er

 a
u

ch
 S

ch
ü

le
ri

n
n

en
 

u
n

d
 S

ch
ü

le
r 

d
er

 O
b

er
st

u
fe

. E
s 

ge
h

t 
d

ar
u

m
, s

p
ie

le
ri

sc
h

 e
in

 in
tu

it
iv

es
 V

er
st

än
d

n
is

 z
u

 e
n

tw
ic

ke
ln

 b
ez

ie
h

u
n

gs
w

ei
se

 m
at

h
em

at
is

ch
e 

W
er

kz
eu

ge
 s

p
ie

le
ri

sc
h

 e
in

zu
ü

b
en

. D
ie

 S
p

ie
le

 a
d

re
ss

ie
re

n
 d

ie
 T

h
em

en
 A

b
le

it
en

, S
ch

w
in

gu
n

ge
n

, P
o

la
rk

o
o

rd
in

at
en

, B
ru

ch
re

ch
n

u
n

g 
u

n
d

 e
in

 

fo
rm

al
er

 A
b

st
an

d
sb

eg
ri

ff
. D

ie
 S

p
ie

le
 d

ie
n

en
 v

o
r 

al
le

m
 d

em
 e

ig
en

st
än

d
ig

en
 N

ac
h

b
er

ei
te

n
 d

er
 T

h
em

en
 u

n
d

 b
ie

te
n

 d
ie

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
, 

R
o

u
ti

n
e 

in
 d

er
 A

n
w

en
d

u
n

g 
zu

 g
ew

in
n

en
.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

2
6

.1
1

2
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Te
rr

af
o

rm
in

g 
M

at
h

: M
at

h
e-

Sp
ie

le
 

zu
r 

A
n

al
ys

is
 d

er
 In

ge
n

ie
u

rs
-

w
is

se
n

sc
h

af
te

n

Er
gä

n
zu

n
g 

u
m

 e
in

 w
ei

te
re

s 
Sp

ie
l

A
p

r 
1

9
A

u
g 

1
9

1
7

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Te
rr

af
o

rm
in

g 
M

at
h

: M
at

h
e-

Sp
ie

le
 

zu
r 

A
n

al
ys

is
 d

er
 In

ge
n

ie
u

rs
-

w
is

se
n

sc
h

af
te

n

Er
gä

n
zu

n
g 

u
m

 w
ei

te
re

 S
p

ie
le

Se
p

 1
9

D
ez

 2
0

3
9

.4
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

24



H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

W
as

 is
t 

G
en

d
er

?
D

er
 B

eg
ri

ff
 "

G
en

d
er

" 
is

t 
lä

n
gs

t 
au

ß
er

h
al

b
 d

es
 F

o
rs

ch
u

n
gs

fe
ld

es
 d

er
 G

en
d

er
 S

tu
d

ie
s 

(G
es

ch
le

ch
ts

er
fo

rs
ch

u
n

g)
 b

ek
an

n
t.

 H
äu

fi
g 

is
t 

je
d

o
ch

 

n
ic

h
t 

kl
ar

, w
as

 e
r 

ge
n

au
 b

ed
eu

te
t.

 D
ie

 d
ig

it
al

e 
Le

rn
re

ss
o

u
rc

e 
"W

as
 is

t 
G

en
d

er
?"

 s
te

llt
 d

as
 w

is
se

n
sc

h
af

tl
ic

h
e 

K
o

n
ze

p
t 

„G
en

d
er

“ 
vo

r,
 d

as
 in

 

d
er

 G
es

ch
le

ch
te

rf
o

rs
ch

u
n

g 
en

tw
ic

ke
lt

 w
u

rd
e.

D
af

ü
r 

w
ir

d
 z

u
n

äc
h

st
 f

ü
r 

G
es

ch
le

ch
te

ru
n

gl
ei

ch
h

ei
te

n
 u

n
d

 d
er

en
 V

er
än

d
er

u
n

g 
in

 u
n

se
re

r 
G

es
el

ls
ch

af
t 

se
n

si
b

ili
si

er
t.

 D
an

ac
h

 w
ir

d
 a

u
s 

Si
ch

t 

d
er

 G
es

ch
le

ch
te

rf
o

rs
ch

u
n

g 
er

kl
är

t,
 w

ar
u

m
 d

ie
se

 U
n

gl
ei

ch
h

ei
te

n
 s

ic
h

 s
o

 la
n

gs
am

 v
er

än
d

er
n

. A
u

ß
er

d
em

 w
ir

d
 e

rl
äu

te
rt

, d
as

s 
es

 w
ic

h
ti

g 
is

t 

zu
 e

rk
en

n
en

, d
as

s 
G

es
ch

le
ch

t 
u

n
d

 d
am

it
 v

er
b

u
n

d
en

e 
U

n
gl

ei
ch

h
ei

te
n

 n
ic

h
t 

ei
n

fa
ch

 g
eg

eb
en

 s
in

d
. D

en
n

: W
as

 n
ic

h
t 

fi
x 

is
t,

 k
an

n
 a

u
ch

 

ve
rä

n
d

er
t 

w
er

d
en

! 
Sc

h
lie

ß
lic

h
 w

er
d

en
 p

o
lit

is
ch

e 
A

n
sä

tz
e 

vo
rg

es
te

llt
, d

ie
 f

ü
r 

m
eh

r 
G

es
ch

le
ch

te
rg

er
ec

h
ti

gk
ei

t 
in

 d
er

 G
es

el
ls

ch
af

t 
so

rg
en

.

Se
p

 1
6

M
rz

 1
7

1
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

W
as

 is
t 

G
en

d
er

?
In

h
al

lt
ic

h
e 

A
n

p
as

su
n

g 
au

f 
d

er
 B

as
is

 v
o

n
 N

u
tz

er
*i

n
n

en
er

fa
h

ru
n

g

A
p

r 
1

9
D

ez
 2

0
5

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

W
ie

 g
es

ta
lt

e 
ic

h
 e

in
e 

O
p

en
 

Ed
u

ca
ti

o
n

al
 R

es
o

u
rc

e 
(O

ER
) 

b
ar

ri
er

ef
re

i?

St
u

d
ie

re
n

d
en

 m
it

 B
eh

in
d

er
u

n
g 

o
d

er
 c

h
ro

n
is

ch
er

 E
rk

ra
n

ku
n

g 
kö

n
n

en
 b

es
o

n
d

er
s 

vo
m

 E
-L

ea
rn

in
g 

in
 d

er
 H

o
ch

sc
h

u
lle

h
re

 p
ro

fi
ti

er
en

, d
a 

d
ie

 

D
ig

it
al

is
ie

ru
n

g 
ei

n
e 

gr
o

ß
e 

ze
it

lic
h

e 
u

n
d

 ö
rt

lic
h

e 
Fl

ex
ib

ili
tä

t 
b

ie
te

t.
 E

in
e 

ch
an

ce
n

gl
ei

ch
e 

Te
ilh

ab
e 

u
n

d
 e

in
 d

is
kr

im
in

ie
ru

n
gs

fr
ei

es
 S

tu
d

iu
m

 

si
n

d
 je

d
o

ch
 n

u
r 

m
ö

gl
ic

h
, w

en
n

 d
ie

 A
n

ge
b

o
te

 b
ar

ri
er

ef
re

i z
u

gä
n

gl
ic

h
 s

in
d

.  
A

n
h

an
d

 e
in

es
 L

ei
tf

ad
en

s 
u

n
d

 a
n

d
er

er
 M

at
er

ia
lie

n
 s

te
lle

n
 w

ir
 

d
ar

, w
ie

 w
ir

 d
ie

 O
ER

 'F
o

rs
ch

u
n

gs
fr

ag
e 

fi
n

d
en

' b
ar

ri
er

ef
re

i n
ac

h
ge

ar
b

ei
te

t 
h

ab
en

, w
ie

 e
s 

ge
h

t,
 w

er
 d

av
o

n
 p

ro
fi

ti
er

t 
u

n
d

 w
ar

u
m

 d
ie

s 

si
n

n
vo

ll 
is

t.

O
kt

 1
7

D
ez

 1
8

3
2

.5
1

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

A
n

ge
w

an
d

te

W
is

se
n

-

sc
h

af
te

n
 

H
am

b
u

rg

Ya
lla

h
, l

et
's

 g
o

 -
 G

eh
 D

EI
N

EN
 W

eg
Ya

lla
h

, l
et

's
 g

o
 -

 G
eh

 D
EI

N
EN

 W
eg

 is
t 

ei
n

 B
au

st
ei

n
 d

er
 p

ee
rto

-p

ee
r 

U
n

te
rs

tü
tz

u
n

g 
vo

n
 B

u
n

te
r 

H
än

d
e 

fü
r 

in
te

rn
at

io
n

al
e 

St
u

d
ie

n
in

te
re

ss
ie

rt
e 

u
n

d
 E

in
st

ei
ge

r 
m

it
 u

n
 d

o
h

n
e 

Fl
u

ch
th

in
te

rg
ru

n
d

. E
s 

w
er

d
en

 m
u

lt
ili

n
gu

al
e 

O
n

lin
e-

Le
rn

m
at

er
ia

lie
n

 z
u

r 
V

er
fü

gu
n

g 

ge
st

el
lt

, m
it

 d
en

en
 d

ie
 Z

ie
lg

ru
p

p
e 

ü
b

er
fa

ch
lic

h
e 

K
o

m
p

et
en

ze
n

 e
ra

rb
ei

te
n

 k
an

n
. 

A
u

g 
1

9
D

ez
 2

0
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

C
as

ti
n

g 
Sc

re
en

s 
—

 S
h

ar
ed

 M
o

m
en

ts
 

in
 t

h
e 

D
ig

it
al

 A
ge

D
ie

 P
la

tt
fo

rm
 C

as
ti

n
g 

Sc
re

en
s 

is
t 

ei
n

 P
ro

je
kt

 v
o

n
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 d

er
 K

la
ss

e 
D

ig
it

al
e 

G
ra

fi
k 

d
er

 H
FB

K
 H

am
b

u
rg

 u
n

te
r 

Le
it

u
n

g 
vo

n
 P

ro
f.

 

C
h

ri
st

o
p

h
 K

n
o

th
 u

n
d

 P
ro

f.
 K

o
n

ra
d

 R
en

n
er

 im
 R

ah
m

en
 d

er
 H

am
b

u
rg

 O
p

en
 O

n
lin

e 
U

n
iv

er
si

ty
 (

H
O

O
U

).
 S

ie
 d

ie
n

t 
al

s 
d

ig
it

al
er

 

A
u

ss
te

llu
n

gs
ra

u
m

 f
ü

r 
kü

n
st

le
ri

sc
h

e 
Sc

re
en

ca
st

s 
– 

 d
er

 V
id

eo
d

o
ku

m
en

ta
ti

o
n

 f
ü

r 
d

as
 d

ig
it

al
e 

Le
b

en
. S

o
w

o
h

l S
cr

ee
n

sh
o

ts
 (

ei
n

ze
ln

e 

B
ild

sc
h

ir
m

fo
to

s)
 a

ls
 a

u
ch

 S
cr

ee
n

ca
st

s 
si

n
d

 h
eu

te
 e

in
e 

w
ei

t 
ve

rb
re

it
et

e 
Fo

rm
, u

m
 z

u
 z

ei
ge

n
, w

as
 s

ic
h

 a
u

f 
d

en
 je

w
ei

ls
 e

ig
en

en
 

B
ild

sc
h

ir
m

en
 a

b
sp

ie
lt

. G
le

ic
h

ze
it

ig
 n

eh
m

en
 s

ie
 in

 b
ild

en
d

er
 K

u
n

st
 u

n
d

 in
 d

er
 d

ig
it

al
en

 G
es

ta
lt

u
n

g 
ei

n
e 

w
ic

h
ti

ge
 R

o
lle

 e
in

. I
m

 R
ah

m
en

 d
es

 

Fo
rs

ch
u

n
gs

p
ro

je
kt

s 
w

id
m

et
en

 s
ic

h
 d

ie
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 d

en
 d

am
it

 v
er

b
u

n
d

en
en

 F
ra

ge
st

el
lu

n
ge

n
: W

ie
 v

er
ar

b
ei

te
n

 u
n

d
 e

rf
o

rs
ch

en
 

K
ü

n
st

le
r*

in
n

en
 d

ie
 d

ig
it

al
e 

K
u

lt
u

r 
d

u
rc

h
 B

ild
sc

h
ir

m
au

fn
ah

m
en

? 
W

el
ch

e 
R

o
lle

 u
n

d
 R

el
ev

an
z 

h
ab

en
 S

cr
ee

n
ca

st
s 

al
s 

kü
n

st
le

ri
sc

h
es

 

M
ed

iu
m

 f
ü

r 
d

ie
 D

ar
st

el
lu

n
g 

d
er

 d
ig

it
al

en
 K

u
lt

u
r?

 A
u

f 
w

el
ch

e 
W

ei
se

 w
ir

d
 d

ie
se

s 
re

la
ti

v 
ju

n
ge

 M
ed

iu
m

 k
ü

n
st

le
ri

sc
h

 g
en

u
tz

t?
 D

ie
 O

n
lin

e-

P
la

tt
fo

rm
 v

er
ei

n
t 

al
s 

d
ig

it
al

e 
A

u
ss

te
llu

n
g 

K
u

n
st

w
er

ke
 u

n
d

 t
h

eo
re

ti
sc

h
e 

R
ef

le
xi

o
n

en
, d

ie
 d

as
 T

h
em

a 
Sc

re
en

ca
st

in
g 

au
s 

ve
rs

ch
ie

d
en

en
 

B
lic

kw
in

ke
ln

 b
et

ra
ch

te
n

. D
ad

u
rc

h
 w

er
d

en
 d

ie
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

en
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 d

er
 In

te
ra

kt
io

n
 z

w
is

ch
en

 M
en

sc
h

 u
n

d
 M

as
ch

in
e,

 d
em

 

O
ff

en
si

ch
tl

ic
h

en
 u

n
d

 d
em

 S
p

ek
u

la
ti

ve
n

 in
 d

ig
it

al
en

 R
ep

rä
se

n
ta

ti
o

n
en

 s
ic

h
tb

ar
. D

ie
 K

la
ss

e 
D

ig
it

al
e 

G
ra

fi
k 

ü
b

er
n

ah
m

 h
ie

rf
ü

r 
d

ie
 

A
u

to
rs

ch
af

t 
u

n
d

 r
ed

ak
ti

o
n

el
le

 A
rb

ei
t,

 h
at

 a
b

er
 a

u
ch

 w
ei

te
re

, i
n

te
rn

at
io

n
al

e 
A

kt
eu

re
 a

u
s 

d
em

 F
el

d
 d

er
 d

ig
it

al
en

 K
u

lt
u

r 
ei

n
ge

la
d

en
, e

ig
en

e 

Sc
re

en
ca

st
s 

zu
 e

rs
te

lle
n

 u
n

d
 ü

b
er

 d
ie

 P
la

tt
fo

rm
 z

u
 v

er
ö

ff
en

tl
ic

h
en

.

Ju
n

 1
7

Ju
n

 1
9

2
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

D
ig

it
al

es
 P

u
b

liz
ie

re
n

D
ie

 b
is

h
er

ig
en

 In
h

al
te

 d
er

 g
ed

ru
ck

te
n

 P
u

b
lik

at
io

n
 „

Le
rc

h
en

fe
ld

“ 
(e

rs
ch

ei
n

t 
b

is
h

er
 5

- 
b

is
 6

-m
al

 p
ro

 J
ah

r 
u

n
d

 in
fo

rm
ie

rt
 ü

b
er

 r
el

ev
an

te
 

K
u

n
st

d
is

ku
rs

e)
 s

o
lle

n
 o

n
lin

e 
u

n
d

 c
ro

ss
m

ed
ia

l p
u

b
liz

ie
rt

 w
er

d
en

. I
n

 O
n

lin
e-

Se
m

in
ar

en
 e

n
tw

ic
ke

ln
 d

ie
 L

er
n

en
d

en
 g

em
ei

n
sa

m
 m

it
 

Le
h

re
n

d
en

 u
n

d
 G

as
tp

ro
fe

ss
o

r/
in

n
en

 a
n

ge
p

as
st

e 
Lö

su
n

ge
n

 d
es

 O
n

lin
e 

P
u

b
lis

h
in

gs
. N

ic
h

t 
n

u
r 

d
ie

 t
ec

h
n

o
lo

gi
sc

h
en

 E
n

tw
ic

kl
u

n
ge

n
 m

ü
ss

en
 

im
 L

eh
r-

 u
n

d
 F

o
rs

ch
u

n
gs

an
ge

b
o

t 
ad

äq
u

at
 a

u
fg

eg
ri

ff
en

 w
er

d
en

, s
o

n
d

er
n

 a
u

ch
 d

ie
 R

o
lle

 d
er

 G
ra

fi
kd

es
ig

n
er

/i
n

n
en

 im
 v

er
än

d
er

te
n

 

P
u

b
lik

at
io

n
sp

ro
ze

ss
 r

ef
le

kt
ie

rt
 u

n
d

 h
in

te
rf

ra
gt

 w
er

d
en

. G
le

ic
h

ze
it

ig
 k

ö
n

n
en

 d
ie

 v
er

sc
h

ie
d

en
en

 P
u

b
lik

at
io

n
en

 d
er

 H
FB

K
 a

u
s 

d
em

 

in
st

it
u

ti
o

n
se

ig
en

en
 M

at
er

ia
l-

V
er

la
g 

al
s 

Ex
p

er
im

en
ti

er
fe

ld
er

 f
u

n
gi

er
en

 u
n

d
 in

 ih
re

r 
U

m
se

tz
u

n
g 

er
p

ro
b

t 
w

er
d

en
. 

O
kt

 1
5

o
n

go
in

g
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

25



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

Fo
lg

en
lo

si
gk

ei
t

A
lle

 W
el

t 
re

d
et

 v
o

n
 N

ac
h

h
al

ti
gk

ei
t.

 A
b

er
 is

t 
„N

ac
h

h
al

ti
gk

ei
t“

 w
ir

kl
ic

h
 d

as
 r

ic
h

ti
ge

 G
ed

an
ke

n
m

o
d

el
l?

 F
ri

ed
ri

ch
 v

o
n

 B
o

rr
ie

s 
(P

ro
fe

ss
o

r 
fü

r 

D
es

ig
n

th
eo

ri
e 

an
 d

er
 H

FB
K

 H
am

b
u

rg
) 

st
el

lt
 v

o
r 

d
em

 H
in

te
rg

ru
n

d
 d

er
 E

rf
o

lg
lo

si
gk

ei
t 

d
er

 N
ac

h
h

al
ti

gk
ei

ts
d

eb
at

te
n

 d
er

 le
tz

te
n

 4
0

 J
ah

re
 d

ie
 

Fr
ag

e,
 o

b
 d

ie
 S

u
ch

e 
n

ac
h

 „
Fo

lg
en

lo
si

gk
ei

t“
 e

in
 s

in
n

vo
lle

re
s 

H
an

d
lu

n
gs

p
ar

ad
ig

m
a 

se
in

 k
ö

n
n

te
. D

az
u

 s
am

m
el

t 
er

 r
ea

le
 u

n
d

 f
ik

ti
ve

 

G
es

ch
ic

h
te

n
 v

o
n

 M
en

sc
h

en
, d

ie
 v

er
su

ch
en

, e
in

 m
ö

gl
ic

h
st

 f
o

lg
en

lo
se

s 
Le

b
en

 z
u

 f
ü

h
re

n
. I

m
 R

ah
m

en
 d

er
 G

LO
B

A
R

T 
A

ca
d

em
y 

W
ie

n
 s

te
llt

 e
r 

an
h

an
d

 f
ik

ti
o

n
al

er
 G

es
ch

ic
h

te
n

 m
ö

gl
ic

h
e 

H
an

d
lu

n
gs

m
o

d
el

le
 v

o
r.

 B
ei

 m
eh

re
re

n
 F

es
te

ss
en

 m
it

 c
a.

 1
0

-2
0

 G
äs

te
n

 w
er

d
en

 d
ie

se
 

H
an

d
lu

n
gs

m
o

d
el

le
 g

em
ei

n
sa

m
en

 d
is

ku
ti

er
t,

 e
rg

än
zt

 u
n

d
 e

rw
ei

te
rt

. I
m

 R
ah

m
en

 d
er

 G
LO

B
A

R
T 

A
ca

d
em

y 
w

er
d

en
 L

ec
tu

re
s 

u
n

d
 

In
st

al
la

ti
o

n
en

 v
o

n
 r

en
o

m
m

ie
rt

en
 F

o
rs

ch
er

in
n

en
, K

ü
n

st
le

r*
in

n
en

 u
n

d
 A

kt
iv

is
t*

in
n

en
 g

es
ta

lt
et

, d
ie

 z
u

m
 D

is
ku

ti
er

en
 u

n
d

 V
er

n
et

ze
n

 

ei
n

la
d

en
. D

ie
 a

u
f 

d
re

i J
ah

re
 a

n
ge

le
gt

e 
R

ei
h

e 
LE

B
EN

 M
A

C
H

T 
SI

N
N

 s
et

zt
 e

s 
si

ch
 z

u
r 

A
u

fg
ab

e,
 e

in
en

 L
eb

en
sR

au
m

 z
u

 s
ch

af
fe

n
, a

n
 d

es
se

n
 

En
ts

te
h

u
n

g 
al

le
 T

ei
ln

eh
m

er
in

n
en

 m
it

w
ir

ke
n

 u
n

d
 d

er
 e

in
e 

B
eg

eg
n

u
n

g 
u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

er
 M

en
sc

h
en

, D
is

zi
p

lin
en

, P
er

sp
ek

ti
ve

n
 e

rm
ö

gl
ic

h
t.

 

D
as

 Z
ie

l d
er

 G
LO

B
A

R
T 

A
ca

d
em

y 
is

t,
 M

en
sc

h
en

 z
u

 in
sp

ir
ie

re
n

, a
kt

iv
 z

u
 w

er
d

en
 u

n
d

 d
ie

 Z
iv

ilg
es

el
ls

ch
af

t 
zu

 s
tä

rk
en

. D
ie

 D
is

ku
ss

io
n

sr
u

n
d

en
 

w
er

d
en

 v
o

n
 d

em
 F

ilm
em

ac
h

er
 J

ak
o

b
 B

ro
ss

m
an

n
 a

u
fg

en
o

m
m

en
 u

n
d

 k
ö

n
n

en
 im

 L
iv

es
tr

ea
m

 m
it

ve
rf

o
lg

t 
w

er
d

en
. G

le
ic

h
ze

it
ig

 f
lie

ß
en

 s
ie

 in
 

d
as

 d
er

ze
it

 e
n

ts
te

h
en

d
e,

 g
en

re
ü

b
er

gr
ei

fe
n

d
e 

K
u

n
st

p
ro

je
kt

 „
A

rc
h

iv
 d

er
 F

o
lg

en
lo

si
gk

ei
t“

 e
in

. D
as

 A
rc

h
iv

 b
es

te
h

t 
au

s 
Fi

lm
en

, e
in

er
 

A
u

ss
te

llu
n

g 
u

n
d

 e
in

em
 R

o
m

an
.

Ju
n

 1
9

A
p

r 
2

1
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

H
FB

K
 O

n
lin

e 
G

al
le

ry
D

ie
 O

n
lin

e 
G

al
le

ry
 s

ch
af

ft
 e

in
en

 d
ig

it
al

en
 A

u
ss

te
llu

n
gs

ra
u

m
 in

 E
rw

ei
te

ru
n

g 
zu

 d
en

 b
es

te
h

en
d

en
 A

u
ss

te
llu

n
gs

m
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 in
 d

er
 H

FB
K

 

H
am

b
u

rg
. Z

ie
l i

st
 d

ie
 (

in
te

r-
)n

at
io

n
al

e 
V

er
n

et
zu

n
g 

u
n

d
 d

er
 A

u
st

au
sc

h
 z

w
is

ch
en

 K
ü

n
st

le
r*

in
n

en
, K

u
ra

to
r*

in
n

en
 u

n
d

 d
em

 P
u

b
lik

u
m

 s
o

w
ie

 

d
ie

 S
ch

af
fu

n
g 

ei
n

er
 w

ei
te

re
n

 In
st

an
z,

 m
it

 d
er

er
 s

ic
h

 d
ie

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 ü
b

er
 d

ie
 G

re
n

ze
n

 H
am

b
u

rg
s 

h
in

au
s 

p
rä

se
n

ti
er

en
 k

ö
n

n
en

. D
ad

u
rc

h
 

fi
n

d
et

 e
in

 p
er

m
an

en
te

r 
R

o
lle

n
ta

u
sc

h
 z

w
is

ch
en

 K
ü

n
st

le
r*

in
 u

n
d

 K
u

ra
to

r*
in

 s
ta

tt
, d

er
 d

en
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 d

ie
 C

h
an

ce
 g

ib
t,

 z
u

sä
tz

lic
h

e 

Fä
h

ig
ke

it
en

 u
n

d
 E

xp
er

ti
se

n
 z

u
 e

rl
er

n
en

. D
ie

 O
n

lin
e 

G
al

le
ry

 w
u

rd
e 

ge
zi

el
t 

fü
r 

m
o

b
ile

 E
n

d
ge

rä
te

 e
n

tw
ic

ke
lt

 u
n

d
 e

rm
ö

gl
ic

h
t 

ei
n

e 
in

tu
it

iv
e 

B
ew

eg
u

n
g 

d
u

rc
h

 d
en

 d
ig

it
al

en
 A

u
ss

te
llu

n
gs

ra
u

m
. D

en
 A

u
ft

ak
t 

b
ild

et
e 

d
ie

 A
u

ss
te

llu
n

g 
d

er
 N

o
m

in
ie

rt
en

 f
ü

r 
d

en
 H

IS
C

O
X

 K
u

n
st

p
re

is
 2

0
1

9
. 

D
af

ü
r 

w
u

rd
en

 d
ie

 A
rb

ei
te

n
 d

er
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 in

 e
in

em
 a

u
fw

en
d

ig
en

 3
D

-S
ca

n
p

ro
ze

ss
 in

 d
er

 n
eu

 g
es

ch
af

fe
n

en
 W

er
ks

ta
tt

 

D
ig

it
al

es
/M

at
er

ia
l e

rf
as

st
 o

d
er

 d
ig

it
al

 m
o

d
el

lie
rt

. D
ie

 W
er

ks
ta

tt
 w

id
m

et
 s

ic
h

 d
er

 V
er

m
it

tl
u

n
g 

gr
u

n
d

le
ge

n
d

er
 K

o
m

p
et

en
ze

n
 in

 d
er

 

Er
ze

u
gu

n
g,

 B
ea

rb
ei

tu
n

g 
u

n
d

 A
u

sg
ab

e 
d

ig
it

al
er

 3
D

-D
at

en
 s

o
w

ie
 d

er
 V

is
u

al
is

ie
ru

n
g 

d
ig

it
al

er
 D

at
en

 o
d

er
 P

ro
ze

ss
e 

in
 R

au
m

, P
ro

je
kt

io
n

 u
n

d
 

Fl
äc

h
e.

 D
as

 D
ig

it
al

e 
w

ir
d

 h
ie

rb
ei

 n
ic

h
t 

n
u

r 
al

s 
G

eg
en

st
an

d
 d

er
 k

ü
n

st
le

ri
sc

h
en

 A
u

se
in

an
d

er
se

tz
u

n
g 

au
fg

ef
as

st
, s

o
n

d
er

n
 a

ls
 ih

r 

gr
u

n
d

le
ge

n
d

es
 M

at
er

ia
l. 

D
ie

 E
ra

rb
ei

tu
n

g 
d

er
 v

ir
tu

el
le

n
 R

ep
rä

se
n

ta
ti

o
n

 v
o

n
 K

u
n

st
w

er
ke

n
 (

so
g.

 D
ig

it
al

 T
w

in
s)

 f
ü

h
rt

e 
zu

 r
el

ev
an

te
n

 

Fr
ag

es
te

llu
n

ge
n

 h
in

si
ch

tl
ic

h
 d

er
 R

ep
rä

se
n

ta
ti

o
n

 v
o

n
 K

u
n

st
w

er
ke

n
 im

 d
ig

it
al

en
 R

au
m

, d
en

en
 s

ic
h

 d
ie

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 u
n

d
 L

eh
re

n
d

en
 in

 

w
ei

te
rf

ü
h

re
n

d
en

 S
em

in
ar

en
 u

n
d

 V
o

rt
ra

gs
se

ri
en

 w
id

m
et

en
. D

ie
 O

n
lin

e-
A

u
ss

te
llu

n
g 

fu
n

gi
er

t 
n

ic
h

t 
al

s 
ex

ak
te

s 
A

b
b

ild
, s

o
n

d
er

n
 a

ls
 

ei
ge

n
st

än
d

ig
e 

P
rä

se
n

ta
ti

o
n

.

A
p

r 
1

7
O

kt
 1

9
5

0
.0

0
0

 E
u

ro

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

H
o

w
 t

o
 G

es
ta

lt
u

n
gs

b
er

at
u

n
g

Se
it

 2
0

1
1

 b
ie

te
n

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

d
es

 S
tu

d
io

s 
Ex

p
er

im
en

te
lle

s 
D

es
ig

n
 d

er
 H

o
ch

sc
h

u
le

 f
ü

r 
b

ild
en

d
e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

 (
H

FB
K

) 
u

n
te

r 
Le

it
u

n
g 

vo
n

 

P
ro

f.
 J

es
ko

 F
ez

er
 e

in
e 

w
ö

ch
en

tl
ic

h
e 

D
es

ig
n

-S
p

re
ch

st
u

n
d

e 
au

f 
St

. P
au

li 
an

. D
ie

 Ö
ff

en
tl

ic
h

e 
G

es
ta

lt
u

n
gs

b
er

at
u

n
g 

b
ie

te
t 

ko
st

en
lo

se
 

U
n

te
rs

tü
tz

u
n

g 
fü

r 
d

ie
 g

es
ta

lt
er

is
ch

e 
A

u
se

in
an

d
er

se
tz

u
n

g 
m

it
 A

llt
ag

sp
ro

b
le

m
en

 u
n

d
 a

n
d

er
en

 d
rä

n
ge

n
d

en
 F

ra
ge

n
 d

er
 G

eg
en

w
ar

t.
 S

ie
 

ar
b

ei
te

t 
m

it
 M

en
sc

h
en

, d
ie

 s
ic

h
 s

o
n

st
 k

ei
n

 p
ro

fe
ss

io
n

el
le

s 
D

es
ig

n
 le

is
te

n
 k

ö
n

n
te

n
. B

ei
m

 E
n

tw
er

fe
n

, S
tr

u
kt

u
ri

er
en

 u
n

d
 U

m
ge

st
al

te
n

 v
o

n
 

M
ö

b
el

n
, W

o
h

n
u

n
ge

n
, L

äd
en

, K
n

ei
p

en
, B

ü
ro

s,
 S

ch
u

le
n

, P
lä

tz
en

, G
är

te
n

 o
d

er
 S

ta
d

tt
ei

le
n

 s
et

zt
 s

ie
 a

u
f 

ko
lle

kt
iv

e 
P

ro
b

le
m

er
fo

rs
ch

u
n

g,
 

P
ar

ti
zi

p
at

io
n

 in
 d

er
 G

es
ta

lt
u

n
g,

 Z
u

sa
m

m
en

ar
b

ei
t 

b
ei

 d
er

 U
m

se
tz

u
n

g 
u

n
d

 g
em

ei
n

sc
h

af
tl

ic
h

e 
N

u
tz

u
n

g.
 D

er
 e

rw
ei

te
rt

e 

ge
se

lls
ch

af
ts

b
ez

o
ge

n
e 

D
es

ig
n

an
sa

tz
 d

er
 Ö

ff
en

tl
ic

h
en

 G
es

ta
lt

u
n

gb
er

at
u

n
g 

ka
n

n
 n

u
n

 a
u

ch
 v

o
n

 a
n

d
er

en
 G

ru
p

p
en

 e
rp

ro
b

t 
w

er
d

en
. I

m
 

R
ah

m
en

 d
er

 H
am

b
u

rg
 O

p
en

 O
n

lin
e 

U
n

iv
er

si
ty

 (
H

O
O

U
) 

h
at

 d
ie

 Ö
ff

en
tl

ic
h

e 
G

es
ta

lt
u

n
gs

b
er

at
u

n
g 

ei
n

 O
n

lin
e-

A
n

ge
b

o
t 

en
tw

ic
ke

lt
, d

as
 ih

re
 

A
rb

ei
ts

w
ei

se
 u

n
d

 ih
r 

D
es

ig
n

ve
rs

tä
n

d
n

is
 a

n
sc

h
au

lic
h

 v
o

rs
te

llt
 u

n
d

 e
in

en
 p

ra
kt

is
ch

en
 Z

u
ga

n
g 

fü
r 

d
ie

 s
el

b
st

st
än

d
ig

e 
ge

st
al

te
ri

sc
h

e 
A

rb
ei

t 

ve
rm

it
te

lt
. A

u
f 

d
er

 B
as

is
 d

er
 g

em
ac

h
te

n
 E

rf
ah

ru
n

ge
n

 w
ir

d
 d

ie
 G

es
ta

lt
u

n
gs

b
er

at
u

n
g 

zu
 e

in
em

 M
o

d
el

l, 
d

as
 a

u
ch

 a
n

 a
n

d
er

en
 O

rt
en

 

re
al

is
ie

rt
 w

er
d

en
 k

an
n

.

Ju
n

 1
9

Ju
l 1

9
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

26



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

IF
M

 -
 In

n
o

va
ti

ve
s 

Fi
lm

e 
M

ac
h

en
D

as
 m

eh
rt

ei
lig

e 
D

ig
it

al
p

ro
je

kt
 „

In
n

o
va

ti
ve

s 
Fi

lm
e 

M
ac

h
en

“ 
b

ü
n

d
el

t 
d

ie
 z

ah
lr

ei
ch

en
 A

kt
iv

it
ät

en
 im

 B
er

ei
ch

 E
xp

er
im

en
ta

lf
ilm

, d
ie

 h
ie

r 

n
ic

h
t 

n
u

r 
zu

sa
m

m
en

fl
ie

ß
en

, s
o

n
d

er
n

 a
u

ch
 e

rw
ei

te
rt

 u
n

d
 f

o
rt

ge
fü

h
rt

 w
er

d
en

. D
as

 W
ik

i f
u

n
gi

er
t 

al
s 

ei
n

e 
A

rt
 G

lo
ss

ar
 u

n
d

 v
er

sa
m

m
el

t 

B
ei

tr
äg

e 
vo

n
 F

ilm
sc

h
af

fe
n

d
en

, K
ü

n
st

le
r/

in
n

en
 u

n
d

 F
ilm

kr
it

ik
er

/i
n

n
en

 w
ie

 u
.a

. A
n

d
re

as
 B

u
sc

h
e,

 K
er

st
in

 C
m

el
ka

, M
ic

h
ae

l G
ir

ke
, R

em
b

er
t 

H
ü

se
r,

 F
lo

ri
an

 K
ra

u
tk

rä
m

er
, M

ic
h

ae
la

 O
tt

, G
eo

rg
 S

ee
ß

le
n

 z
u

 f
ilm

re
le

va
n

te
n

 T
h

em
en

fe
ld

er
n

. S
ie

 a
lle

 k
ö

n
n

en
 d

an
k 

d
er

 p
ar

ti
zi

p
at

iv
en

 

St
ru

kt
u

r 
d

es
 W

ik
is

 k
o

m
m

en
ti

er
t,

 f
o

rt
ge

sc
h

ri
eb

en
, d

is
ku

ti
er

t 
u

n
d

 u
m

 g
em

ei
n

sc
h

af
tl

ic
h

 e
n

tw
ic

ke
lt

e 
Te

xt
e 

er
w

ei
te

rt
 w

er
d

en
. D

as
 p

ar
al

le
l 

zu
m

 W
ik

i a
u

fg
es

et
zt

e 
G

it
B

o
o

k 
er

m
ö

gl
ic

h
t 

d
u

rc
h

 s
ei

n
e 

lin
ea

re
 K

u
rs

st
ru

kt
u

r 
d

ie
 V

er
m

it
tl

u
n

g 
ze

n
tr

al
er

 In
h

al
te

 in
 B

ez
u

g 
au

f 

Ex
p

er
im

en
ta

lf
ilm

. E
in

en
 in

te
gr

al
en

 B
es

ta
n

d
te

il 
b

ild
en

 d
af

ü
r 

d
ie

 V
id

eo
-L

ec
tu

re
s 

vo
n

 R
o

b
er

t 
B

ra
m

ka
m

p
 (

P
ro

fe
ss

o
r 

fü
r 

Ex
p

er
im

en
ta

lf
ilm

 a
n

 

d
er

 H
FB

K
 H

am
b

u
rg

) 
zu

 s
ei

n
em

 c
ro

ss
m

ed
ia

le
n

, h
yb

ri
d

en
 S

p
ie

lf
ilm

s 
'A

rt
 G

ir
ls

' (
2

0
1

3
),

 d
es

se
n

 K
o

n
ze

p
ti

o
n

, P
ro

d
u

kt
io

n
 u

n
d

 t
h

eo
re

ti
sc

h
er

 

H
in

te
rg

ru
n

d
 e

in
e 

ze
n

tr
al

e 
G

ru
n

d
la

ge
 d

es
 G

es
am

tp
ro

je
kt

s 
b

ild
et

. V
o

n
 k

o
lle

kt
iv

en
 E

rz
äh

lw
ei

se
n

 ü
b

er
 n

ar
ra

ti
ve

 P
o

te
n

zi
al

e 
d

er
 

M
ed

ie
n

ku
n

st
 b

is
 z

u
r 

3
D

-A
n

im
at

io
n

 g
eb

en
 d

ie
 V

id
eo

-L
ec

tu
re

s 
Ei

n
b

lic
ke

 in
 n

eu
e 

Te
ch

n
ik

en
 d

es
 S

to
ry

te
lli

n
g 

u
n

d
 in

 P
ro

d
u

kt
io

n
sp

ro
ze

ss
e 

fü
r 

d
en

 F
ilm

 v
o

n
 m

o
rg

en
. E

rg
än

zt
 w

ir
d

 d
as

 M
at

er
ia

l u
m

 b
er

ei
ts

 e
xi

st
ie

re
n

d
e 

A
u

fn
ah

m
en

 u
n

d
 M

it
sc

h
n

it
te

 d
es

 S
ym

p
o

si
u

m
s 

„O
ff

en
si

v 

Ex
p

er
im

en
te

ll“
 2

0
1

3
/1

4
 u

n
d

 F
ilm

se
q

u
en

ze
n

 d
es

 n
eu

en
 K

o
lle

kt
iv

fi
lm

s 
„D

az
u

 d
en

 S
at

an
 z

w
in

ge
n

“.
 D

as
 u

n
ge

w
ö

h
n

lic
h

e 
u

n
d

 in
 d

ie
se

r 
Fo

rm
 

si
ch

er
lic

h
 e

in
m

al
ig

e 
Fi

lm
p

ro
je

kt
 t

h
em

at
is

ie
rt

 a
u

f 
sp

ie
le

ri
sc

h
e 

W
ei

se
 d

ie
 R

ah
m

en
b

ed
in

gu
n

ge
n

 f
ü

r 
in

n
o

va
ti

ve
, k

ü
n

st
le

ri
sc

h
e 

Fi
lm

ar
b

ei
t.

 

D
er

 E
n

ts
te

h
u

n
gs

p
ro

ze
ss

 d
es

 F
ilm

s,
 s

ei
n

e 
In

te
n

ti
o

n
en

 u
n

d
 f

ilm
p

o
lit

is
ch

en
 K

o
n

te
xt

e,
 w

er
d

en
 im

 W
ik

i k
o

m
m

en
ti

er
t 

u
n

d
 d

o
ku

m
en

ti
er

t.
 

D
ar

ü
b

er
 h

in
au

s 
kö

n
n

en
 E

rk
en

n
tn

is
se

 u
n

d
 A

rt
ik

u
la

ti
o

n
en

 w
ec

h
se

ls
ei

ti
g 

in
 d

ie
 F

ilm
p

ro
d

u
kt

io
n

 e
in

fl
ie

ß
en

. S
o

 e
n

ts
te

h
t 

p
er

sp
ek

ti
vi

sc
h

 e
in

e 

En
zy

kl
o

p
äd

ie
 z

u
 a

kt
u

el
le

n
 In

n
o

va
ti

o
n

en
 u

n
d

 E
xp

er
im

en
te

n
 im

 w
ei

t 
ge

fa
ss

te
n

 F
el

d
 d

es
 b

ew
eg

te
n

 B
ild

es
, d

ie
 ü

b
er

 d
en

 k
o

n
kr

et
en

 B
ez

u
g 

zu
r 

H
FB

K
 H

am
b

u
rg

 h
in

au
s 

fi
lm

p
o

lit
is

ch
e 

Im
p

u
ls

e 
se

tz
en

 w
ill

.

A
p

r 
1

6
O

kt
 1

7
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

In
te

r 
G

ra
p

h
ic

 V
ie

w
Im

 F
rü

h
ja

h
r 

2
0

1
7

 s
ta

rt
et

e 
d

as
 F

o
rs

ch
u

n
gs

p
ro

je
kt

 In
te

r 
G

ra
p

h
ic

 V
ie

w
 v

o
n

 In
go

 O
ff

er
m

an
n

s,
P

ro
fe

ss
o

r 
fü

r 
G

ra
fi

k 
an

 d
er

 H
FB

K
 H

am
b

u
rg

. E
s 

b
ef

ra
gt

 G
ra

fi
kd

es
ig

n
er

*i
n

n
en

 u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
er

 G
en

er
at

io
n

en
 u

n
d

 g
eo

gr
af

is
ch

er
 V

er
o

rt
u

n
g 

zu
 ih

re
n

 p
ro

fe
ss

io
n

el
le

n
 H

in
te

rg
rü

n
d

en
: 

W
el

ch
e 

Id
ea

le
 t

re
ib

en
 s

ie
 in

 ih
re

r 
A

rb
ei

t 
an

? 
W

ie
 u

n
te

rs
ch

ei
d

en
 o

d
er

 ä
h

n
el

n
 s

ic
h

 H
al

tu
n

ge
n

 u
n

d
 Id

ea
le

 im
 in

te
rn

at
io

n
al

en
 V

er
gl

ei
ch

? 

K
an

n
 e

in
 D

ia
lo

g 
d

er
 K

u
lt

u
re

n
 d

as
 D

en
ke

n
 im

 G
ra

fi
kd

es
ig

n
 r

el
at

iv
ie

re
n

, s
ch

är
fe

n
 u

n
d

/o
d

er
 e

rw
ei

te
rn

? 
In

te
r 

G
ra

p
h

ic
 V

ie
w

 v
er

sa
m

m
el

t 
au

f 

d
er

 p
ro

je
kt

ei
ge

n
en

 W
eb

si
te

 In
te

rv
ie

w
s 

m
it

 G
es

ta
lt

er
*i

n
n

en
 (

z.
B

. T
et

su
ya

 G
o

to
, O

sa
ka

; X
ia

o
 M

ag
e,

 P
ek

in
g;

 F
ar

m
gr

o
u

p
, B

an
gk

o
k;

 

K
w

an
gc

h
u

l K
im

, S
eo

u
l)

 a
u

s 
u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

st
en

 k
u

lt
u

re
lle

n
 K

o
n

te
xt

en
 (

u
.a

. J
ap

an
, T

h
ai

la
n

d
, S

ü
d

ko
re

a,
 C

h
in

a,
 d

en
 N

ie
d

er
la

n
d

en
, N

ig
er

ia
 

u
n

d
 S

ü
d

af
ri

ka
) 

u
n

d
 li

st
et

 d
ie

 w
ic

h
ti

gs
te

n
 B

eg
ri

ff
e 

d
ie

se
r 

D
ia

lo
ge

 s
o

w
ie

 d
er

en
 H

er
le

it
u

n
ge

n
 a

u
f.

 D
ar

ü
b

er
 h

in
au

s 
lä

d
t 

d
as

 

Fo
rs

ch
u

n
gs

p
ro

je
kt

 G
äs

te
 e

in
, a

u
f 

d
ie

 D
ia

lo
ge

 u
n

d
 A

rt
ef

ak
te

 z
u

 r
ea

gi
er

en
. A

u
ß

er
d

em
 v

er
sa

m
m

el
t 

d
ie

 W
eb

si
te

 e
ss

ay
is

ti
sc

h
e 

K
u

rz
fi

lm
e,

 d
ie

 

ei
n

en
 E

in
d

ru
ck

 d
er

 O
rt

e 
ge

b
en

, a
n

 d
en

en
 d

ie
 G

es
ta

lt
er

*i
n

n
en

 le
b

en
 u

n
d

 a
rb

ei
te

n
. S

o
m

it
 f

u
n

gi
er

t 
d

ie
 W

eb
si

te
 a

ls
 v

ir
tu

el
le

r 
D

is
ku

rs
ra

u
m

 

fü
r 

D
ia

lo
g 

u
n

d
 A

u
st

au
sc

h
, a

ls
 In

sp
ir

at
io

n
sq

u
el

le
 u

n
d

 g
le

ic
h

ze
it

ig
er

 T
re

ff
p

u
n

kt
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

er
 D

es
ig

n
ku

lt
u

re
n

. M
it

 d
er

 Z
ei

t 
en

ts
te

h
t 

ei
n

 

w
ac

h
se

n
d

es
 O

n
lin

e-
A

rc
h

iv
, d

as
 s

ic
h

 m
it

 F
ra

ge
st

el
lu

n
ge

n
 d

er
 p

ro
fe

ss
io

n
el

le
n

 Id
en

ti
tä

t 
vo

n
 G

ra
fi

kd
es

ig
n

er
*i

n
n

en
 b

ef
as

st
 u

n
d

 d
ar

au
f 

se
h

r 

in
d

iv
id

u
el

le
, a

b
er

 d
o

ch
 v

er
gl

ei
ch

b
ar

e 
A

n
tw

o
rt

en
 p

rä
se

n
ti

er
t.

Ju
n

 1
6

A
p

r 
1

7
4

0
.0

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

27



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

b
ild

en
d

e 

K
ü

n
st

e 
H

am
b

u
rg

rh
iz

o
m

e.
h

fb
k.

n
et

D
ie

 s
p

ez
if

is
ch

en
 L

eh
ra

n
sä

tz
e 

ei
n

er
 K

u
n

st
h

o
ch

sc
h

u
le

 s
in

d
 n

ic
h

t 
p

ro
b

le
m

o
ri

en
ti

er
t 

o
d

er
 k

o
n

fr
o

n
ta

ti
v,

 s
o

n
d

er
n

 im
m

er
 s

ch
o

n
 k

o
lla

b
o

ra
ti

v 

u
n

d
 p

ar
ti

zi
p

at
iv

 a
u

sg
er

ic
h

te
t.

 Im
 G

ru
p

p
en

- 
o

d
er

 E
in

ze
lg

es
p

rä
ch

 e
rf

o
lg

t 
d

ie
 A

u
se

in
an

d
er

se
tz

u
n

g 
ü

b
er

 d
ie

 k
ü

n
st

le
ri

sc
h

e 
A

rb
ei

t 
im

 

ge
ge

n
se

it
ig

en
 D

is
ku

rs
. L

er
n

er
fo

lg
 lä

ss
t 

si
ch

 in
 d

ie
se

m
 S

in
n

e 
n

ic
h

t 
an

 e
in

em
 v

o
rh

er
 f

es
tg

el
eg

te
n

 K
at

al
o

g 
ü

b
er

p
rü

fe
n

, s
o

n
d

er
n

 k
o

n
st

it
u

ie
rt

 

si
ch

 v
o

r 
al

le
m

 in
 e

in
er

 g
es

ti
eg

en
en

 D
is

ku
rs

fä
h

ig
ke

it
 u

n
d

 e
in

er
 s

ic
h

 k
o

n
ti

n
u

ie
rl

ic
h

 e
n

tw
ic

ke
ln

d
en

 k
ü

n
st

le
ri

sc
h

en
 S

p
ra

ch
e.

 D
ie

se
r 

o
ff

en
e 

Le
h

ra
n

sa
tz

 e
in

er
 K

u
n

st
h

o
ch

sc
h

u
le

 e
ig

n
et

 s
ic

h
 b

es
o

n
d

er
s 

gu
t 

fü
r 

d
ie

 v
er

n
et

zt
e 

u
n

d
 o

ff
en

e 
K

o
m

m
u

n
ik

at
io

n
, w

ie
 s

ie
 m

it
 d

en
 d

ig
it

al
en

 

M
ed

ie
n

 m
ö

gl
ic

h
 is

t.
 D

er
 E

in
sa

tz
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

er
 d

ig
it

al
er

 L
eh

r-
 u

n
d

 L
er

n
ar

ra
n

ge
m

en
ts

 v
er

m
it

te
lt

 n
ic

h
t 

n
u

r 
M

ed
ie

n
ko

m
p

et
en

z,
 s

o
n

d
er

n
 

er
m

ö
gl

ic
h

t 
au

ch
 s

el
b

st
b

es
ti

m
m

te
, i

n
fo

rm
el

le
 u

n
d

 a
n

 k
o

n
kr

et
en

 P
ro

b
le

m
st

el
lu

n
ge

n
 u

n
d

 T
h

em
en

fe
ld

er
n

 o
ri

en
ti

er
te

 L
er

n
p

ro
ze

ss
e.

 D
as

 

b
ei

n
h

al
te

t 
z.

B
. a

u
ch

 o
ff

en
e 

B
et

ei
lig

u
n

gs
- 

u
n

d
 D

is
ku

rs
m

o
d

el
le

, w
ie

 s
ie

 ü
b

er
 d

as
 s

ei
t 

2
0

1
6

 b
es

te
h

en
d

e 
so

zi
al

e 
N

et
zw

er
k 

d
er

 H
FB

K
, 

rh
iz

o
m

e.
h

fb
k.

n
et

, a
n

ge
w

an
d

t 
w

er
d

en
. H

ie
r 

tr
ef

fe
n

 G
as

ta
u

to
r*

in
n

en
, S

tu
d

ie
re

n
d

e,
 L

eh
re

n
d

e 
u

n
d

 d
ie

 in
te

re
ss

ie
rt

e 
Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
 

au
fe

in
an

d
er

, t
au

sc
h

en
 s

ic
h

 ü
b

er
 k

u
n

st
re

le
va

n
te

 T
h

em
en

 a
u

s 
u

n
d

 t
re

te
n

 –
 u

n
ab

h
än

gi
g 

vo
n

 ih
re

m
 je

w
ei

lig
en

 W
is

se
n

st
an

d
 u

n
d

 

H
in

te
rg

ru
n

d
 –

 in
 D

ia
lo

g.
 D

ad
u

rc
h

 w
ir

d
 n

ic
h

t 
n

u
r 

d
as

 S
p

re
ch

en
 b

zw
. S

ch
re

ib
en

 ü
b

er
 K

u
n

st
 g

es
ch

u
lt

, s
o

n
d

er
n

 a
u

ch
 W

is
se

n
 ü

b
er

 a
kt

u
el

le
 

A
u

ss
te

llu
n

gs
p

ro
je

kt
e 

u
n

d
 D

is
ku

rs
e 

tr
an

sp
o

rt
ie

rt
. G

le
ic

h
ze

it
ig

 w
ill

 d
as

 N
et

zw
er

k 
au

f 
in

h
al

tl
ic

h
er

 u
n

d
 p

ra
kt

is
ch

er
 E

b
en

e 
w

ei
te

rf
ü

h
re

n
d

e 

A
n

ge
b

o
te

 b
er

ei
ts

te
lle

n
, d

ie
 s

ic
h

 a
u

s 
d

en
 s

p
ez

if
is

ch
en

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 d
es

 D
ig

it
al

en
 e

rg
eb

en
 u

n
d

 Im
p

u
ls

e 
in

 d
ie

 H
o

ch
sc

h
u

le
 z

u
rü

ck
sp

ie
le

n
. 

In
 r

eg
el

m
äß

ig
en

 K
o

lu
m

n
en

 u
n

d
 A

rt
ik

el
n

 w
er

d
en

 v
ie

ls
ti

m
m

ig
e 

B
lic

kw
in

ke
l u

n
d

 In
h

al
te

 z
u

sa
m

m
en

ge
tr

ag
en

: S
ch

ild
er

u
n

ge
n

 ü
b

er
 d

as
 

A
llt

ag
sl

eb
en

 v
o

n
 K

ü
n

st
le

r*
in

n
en

, k
u

rz
e 

u
n

d
 p

rä
gn

an
te

 K
ri

ti
ke

n
 z

u
 A

u
ss

te
llu

n
ge

n
 in

 H
am

b
u

rg
er

 K
u

n
st

in
st

it
u

ti
o

n
en

, a
u

sf
ü

h
rl

ic
h

e 
B

er
ic

h
te

 

vo
n

 S
ym

p
o

si
en

 u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
er

 a
ka

d
em

is
ch

er
 F

el
d

er
, k

ü
n

st
le

ri
sc

h
e 

Te
xt

fo
rm

at
e,

 In
te

rv
ie

w
s 

zu
r 

K
u

n
st

 d
er

 S
p

ei
se

zu
b

er
ei

tu
n

g 
so

w
ie

 d
er

 

re
ge

lm
äß

ig
e 

B
lic

k 
in

 d
ie

 in
te

rn
at

io
n

al
en

 K
u

n
st

m
ag

az
in

e.
 In

h
al

te
 k

ö
n

n
en

 e
n

tw
ed

er
 n

u
r 

m
it

 a
u

sg
ew

äh
lt

en
 P

er
so

n
en

 g
et

ei
lt

 (
al

so
 in

 e
in

em
 

b
eg

re
n

zt
en

 B
er

ei
ch

 v
er

ö
ff

en
tl

ic
h

t)
 o

d
er

 d
er

 g
es

am
te

n
 Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
 z

u
gä

n
gl

ic
h

 g
em

ac
h

t 
w

er
d

en
.  

O
kt

 1
5

o
n

go
in

g
6

0
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

1
0

0
 F

ra
ge

n
 a

n
 O

st
as

ie
n

Im
 F

o
cu

s 
K

o
re

a

Es
 s

o
lle

n
 k

u
rz

e 
d

o
ku

m
en

ta
ri

sc
h

e 
Fi

lm
e 

en
ts

te
h

en
 d

ie
 d

er
 Id

ee
 e

in
es

 F
ea

tu
re

-F
o

rm
at

s,
 w

ie
 e

s 
fü

r 
ku

rz
e 

TV
-B

ei
tr

äg
e 

b
ev

o
rz

u
gt

 w
ir

d
, f

o
lg

t.
 

Im
 M

it
te

lp
u

n
kt

 s
te

h
t 

d
as

 In
te

rv
ie

w
. E

s 
kr

is
ta

lli
si

er
t 

in
 k

u
rz

en
 F

ra
ge

n
 e

in
en

 b
es

ti
m

m
te

n
 S

ac
h

ve
rh

al
t 

h
er

au
s,

 d
er

 e
in

en
 m

ö
gl

ic
h

st
 

au
th

en
ti

sc
h

en
 B

lic
k 

au
f 

ei
n

en
 A

sp
ek

t 
d

es
 L

eb
en

s 
in

 d
em

 L
an

d
 e

rg
eb

en
 s

o
lle

n
.

N
o

v 
1

9
Ju

n
 2

0
7

.5
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

ac
ce

ss
in

g.
th

ea
tr

e

M
ed

ie
n

n
et

zw
er

k 
zu

 

th
ea

te
rs

p
ez

if
is

ch
en

 A
rb

ei
ts

p
ro

ze
ss

en
 

u
n

d
 k

ü
n

st
le

ri
sc

h
er

 W
is

se
n

sge

n

er
ie

ru
n

g

M
it

 „
ac

ce
ss

in
g.

th
ea

tr
e”

 s
o

ll 
ei

n
e 

W
eb

si
te

 e
n

ts
te

h
en

, d
ie

 la
n

gf
ri

st
ig

 a
n

h
an

d
 v

er
sc

h
ie

d
en

er
 M

ed
ie

n
 v

ie
lf

äl
ti

ge
 P

er
sp

ek
ti

ve
n

 a
u

f 
Fr

ag
e-

 u
n

d
 

Th
em

en
st

el
lu

n
ge

n
 S

tu
d

ie
re

n
d

er
 d

er
 T

h
ea

te
ra

ka
d

em
ie

 b
ü

n
d

el
t.

 D
er

 t
h

em
at

is
ch

e 
Sc

h
w

er
p

u
n

kt
 li

eg
t 

au
f 

W
is

se
n

sp
ro

d
u

kt
io

n
 in

 

kü
n

st
le

ri
sc

h
er

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

so
w

ie
 a

u
f 

d
em

 Z
u

ga
n

g 
zu

 o
ft

 h
er

m
et

is
ch

en
 A

rb
ei

ts
p

ro
ze

ss
en

 a
m

 T
h

ea
te

r.
 D

ie
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 s

o
lle

n
 in

 K
o

n
ta

kt
 

m
it

 E
xp

er
t*

in
n

en
 a

u
s 

d
er

 P
ra

xi
s 

an
h

an
d

 ih
re

r 
Fr

ag
es

te
llu

n
ge

n
 V

er
m

it
tl

u
n

gs
fo

rm
at

e/
m

ed
ie

n
 w

äh
le

n
 u

n
d

 e
rs

te
lle

n
, d

ie
 ih

n
en

 u
n

d
 a

u
ch

 in
 

H
in

b
lic

k 
au

f 
ei

n
 ö

ff
en

tl
ic

h
es

 P
u

b
lik

u
m

 s
o

w
ie

 z
u

 F
o

rs
ch

u
n

gs
zw

ec
ke

n
 s

in
n

vo
ll 

er
sc

h
ei

n
en

. Z
u

 je
d

er
 F

ra
ge

st
el

lu
n

g/
je

d
em

 T
h

em
en

ge
b

ie
t 

so
lle

n
 m

in
d

es
te

n
s 

d
re

i S
ta

n
d

p
u

n
kt

e/
P

o
si

ti
o

n
en

 h
er

an
ge

zo
ge

n
 w

er
d

en
, d

am
it

 e
in

 m
u

lt
ip

er
sp

ek
ti

vi
sc

h
es

 u
n

d
 s

tä
n

d
ig

 e
rw

ei
te

rb
ar

es
 

N
et

zw
er

k 
au

s 
p

ra
kt

is
ch

em
 W

is
se

n
 e

n
ts

te
h

t.

A
u

g 
1

9
Fe

b
 2

0
1

0
.4

4
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

A
rr

an
gi

er
en

 f
ü

r 
d

as
 

K
la

ss
en

m
u

si
zi

er
en

D
as

 K
la

ss
en

m
u

si
zi

er
en

 a
ls

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
, S

ch
ü

le
r*

in
n

en
 u

n
m

it
te

lb
ar

e 
m

u
si

ka
lis

ch
e 

Er
fa

h
ru

n
ge

n
 a

n
zu

b
ie

te
n

, e
n

ts
p

ri
ch

t 
d

em
 a

kt
u

el
le

n
 

B
ild

u
n

gs
p

la
n

 d
er

 H
an

se
st

ad
t 

H
am

b
u

rg
. F

ü
r 

M
u

si
k-

St
u

d
ie

re
n

d
e 

se
lb

st
 a

lle
rd

in
gs

 s
te

llt
 d

ie
s 

ei
n

 b
ea

ch
tl

ic
h

es
 P

ro
b

le
m

 d
ar

, w
ei

l d
ie

se
r 

W
eg

 

fü
r 

si
e 

al
s 

ja
h

re
la

n
g 

am
 In

st
ru

m
en

t 
A

u
sg

eb
ild

et
e 

vo
llk

o
m

m
en

 n
eu

 is
t.

 

G
ib

t 
es

 ü
b

er
h

au
p

t 
ei

n
 v

o
ra

u
ss

et
zu

n
gs

lo
se

s 
K

la
ss

en
m

u
si

zi
er

en
? 

W
el

ch
es

 M
at

er
ia

l k
an

n
 ic

h
 ü

b
er

h
au

p
t 

fü
r 

d
en

 U
n

te
rr

ic
h

t 
n

eh
m

en
? 

W
el

ch
e 

In
st

ru
m

en
ta

l-
 u

n
d

 R
au

m
vo

ra
u

ss
et

zu
n

ge
n

 b
ra

u
ch

e 
ic

h
 f

ü
r 

ei
n

en
 M

u
si

ku
n

te
rr

ic
h

t,
 d

er
 s

ic
h

 a
n

 A
LL

E 
Sc

h
ü

le
r*

in
n

en
 w

en
d

et
? 

W
ie

 

m
ü

ss
en

 d
ie

 S
tü

ck
e 

ar
ra

n
gi

er
t 

w
er

d
en

, w
en

n
 ic

h
 Z

u
fa

lls
b

es
et

zu
n

ge
n

 v
o

rf
in

d
e?

 W
ie

 k
an

n
 ic

h
 d

en
 K

o
m

p
et

en
ze

rw
er

b
 a

ls
 G

ru
n

d
la

ge
 

m
u

si
kp

äd
ag

o
gi

sc
h

en
 H

an
d

el
n

s 
so

 b
re

it
 s

tr
eu

en
, d

as
s 

d
er

 d
en

 F
o

rd
er

u
n

ge
n

 d
es

 B
ild

u
n

gs
p

la
n

s 
en

ts
p

ri
ch

t?
 W

el
ch

e 
M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 g

ib
t 

es
, 

u
m

 m
it

 a
n

d
er

en
 M

u
si

ke
n

 in
 B

er
ü

h
ru

n
g 

zu
 k

o
m

m
en

? 
In

 w
el

ch
em

 B
ez

u
g 

ka
n

n
 e

in
 L

er
n

en
 u

n
te

r 
d

em
 G

es
ic

h
ts

p
u

n
kt

 d
es

 A
u

fb
au

en
d

en
 

M
u

si
ku

n
te

rr
ic

h
ts

 g
el

in
ge

n
?

In
 d

ie
se

m
 Z

u
sa

m
m

en
h

an
g 

m
u

ss
 a

u
ch

 d
ie

 M
ö

gl
ic

h
ke

it
 e

in
er

 A
n

w
en

d
u

n
g 

vo
n

 N
eu

en
 M

ed
ie

n
 b

er
ü

ck
si

ch
ti

gt
 w

er
d

en
, d

em
 E

in
sa

tz
 v

o
n

 

iP
ad

s 
o

.ä
. u

n
te

r 
u

n
te

rr
ic

h
ts

d
if

fe
re

n
zi

er
en

d
en

 G
es

ic
h

ts
p

u
n

kt
en

, d
as

 E
rs

te
lle

n
 m

it
 M

it
sp

ie
ls

ät
ze

n
, v

o
n

 N
o

te
n

, v
o

n
 a

lt
er

n
at

iv
en

 G
ra

fi
ke

n
 

u
n

d
 m

u
si

kb
ez

o
ge

n
en

 P
rä

se
n

ta
ti

o
n

en
.

D
ez

 1
7

Ju
n

 1
8

2
5

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

D
er

 m
u

si
ka

lis
ch

e 
W

er
kz

eu
gk

as
te

n

To
o

ls
 f

o
r 

te
ac

h
in

g 
b

ra
ss

  

In
 Z

u
sa

m
m

en
ar

b
ei

t 
m

it
 d

em
 S

em
in

ar
 "

D
id

ak
ti

k 
d

er
 B

le
ch

b
la

si
n

st
ru

m
en

te
" 

so
lle

n
 m

it
te

ls
 e

in
es

 O
n

lin
es

em
in

ar
s 

W
er

kz
eu

ge
 f

ü
r 

d
en

 

U
n

te
rr

ic
h

t 
vo

n
 B

le
ch

b
la

si
n

st
ru

m
en

te
n

 u
n

d
 d

er
en

 B
en

u
tz

u
n

g 
ge

ze
ig

t 
u

n
d

 e
va

lu
ie

rt
 w

er
d

en
. L

er
n

en
 a

n
 e

xe
m

p
la

ri
sc

h
en

 S
it

u
at

io
n

en
. W

ir
 

w
er

b
en

 f
ü

r 
ei

n
e 

b
es

se
re

 W
ah

rn
eh

m
u

n
g 

vo
n

 A
n

w
ei

su
n

g 
u

n
d

 V
er

st
än

d
n

is
 -

 d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

ei
n

es
 g

em
ei

n
sa

m
en

 L
eh

r-
 u

n
d

 

Le
rn

vo
ka

b
u

la
rs

. E
in

 p
as

se
n

d
es

 m
u

si
ka

lis
ch

-t
ec

h
n

is
ch

es
 V

o
ka

b
u

la
r 

h
ilf

t 
b

ei
 d

er
 g

el
in

ge
n

d
en

 K
o

m
m

u
n

ik
at

io
n

 u
n

d
 t

rä
gt

 z
u

 e
in

em
 

re
al

is
ti

sc
h

en
 S

el
b

st
ko

n
ze

p
t 

d
er

 S
u

S 
b

ei
. 

A
p

r 
1

9
A

p
r 

2
0

2
5

.0
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

28



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

eM
an

u
al

 S
ti

lk
u

n
d

e 
(M

u
si

k)

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
in

 d
ie

 s
ti

lis
ti

sc
h

en
 u

n
d

 

au
ff

ü
h

ru
n

gs
p

ra
kt

is
ch

e 
G

ru
n

d
la

ge
n

 

d
er

 M
u

si
k 

vo
m

 1
7

. b
is

 1
9

. 

Ja
h

rh
u

n
d

er
t 

au
f 

d
er

 G
ru

n
d

la
ge

 

h
is

to
ri

sc
h

er
 Q

u
el

le
n

  (
1

. P
h

as
e,

 

P
ilo

tp
ro

je
kt

)

D
as

  »
eM

an
u

al
 S

ti
lk

u
n

d
e 

(M
u

si
k)

«
 s

te
llt

 in
 in

h
al

tl
ic

h
 in

n
o

va
ti

ve
r 

W
ei

se
 d

ie
 s

ti
lis

ti
sc

h
en

 P
ro

d
u

kt
io

n
sb

ed
in

gu
n

ge
n

 d
er

 M
u

si
k 

d
es

 1
7

.–
1

9
. 

Ja
h

rh
u

n
d

er
ts

 a
u

s 
zw

ei
 P

er
sp

ek
ti

ve
n

 in
 d

en
 M

it
te

lp
u

n
kt

: S
o

w
o

h
l k

o
m

p
o

si
to

ri
sc

h
e 

En
ts

ch
ei

d
u

n
ge

n
 d

er
 V

er
ga

n
ge

n
h

ei
t 

al
s 

au
ch

 

in
te

rp
re

ta
to

ri
sc

h
e 

En
ts

ch
ei

d
u

n
ge

n
 d

er
 G

eg
en

w
ar

t 
w

er
d

en
 h

is
to

ri
sc

h
 r

ef
le

kt
ie

rt
. D

am
it

 r
ic

h
te

t 
si

ch
 d

as
 e

M
an

u
al

 g
le

ic
h

er
m

aß
en

 a
n

 

In
te

rp
re

t*
in

n
en

 u
n

d
 R

ez
ip

ie
n

t*
in

n
en

 v
o

n
 M

u
si

k.
Se

p
 1

9
Fe

b
 2

0
1

0
.5

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

EM
I –

 E
le

m
en

ta
re

 M
u

si
kp

ra
xi

s 

In
te

rn
at

io
n

al

Er
st

el
lu

n
g 

vo
n

 O
ER

 a
ls

 E
in

fü
h

ru
n

g 
in

 

au
d

ia
ti

o
n

sb
as

ie
rt

es
 M

u
si

kl
er

n
en

Er
st

el
lu

n
g 

vo
n

 e
in

fü
h

re
n

d
en

 O
ER

 ü
b

er
 a

u
d

ia
ti

o
n

sb
as

ie
rt

es
 M

u
si

kl
er

n
en

 n
ac

h
 E

d
w

in
 E

. G
o

rd
o

n
 u

n
d

 h
ie

r 
sp

ez
ie

ll 
fü

r 
d

ie
 A

rb
ei

t 
m

it
 

Sä
u

gl
in

ge
n

 u
n

d
 K

le
in

ki
n

d
er

n
. D

az
u

 g
eh

ö
re

n
 T

ex
te

, P
o

d
ca

st
s 

so
w

ie
 V

id
eo

m
at

er
ia

l, 
d

as
 in

 H
am

b
u

rg
er

 K
it

as
 d

es
 P

ro
je

kt
p

ar
tn

er
s 

Fr
ö

b
el

 

B
ild

u
n

g 
u

n
d

 L
er

n
en

 e
.V

. g
ef

ilm
t 

w
ir

d
. Z

ie
lg

ru
p

p
e 

d
er

 O
ER

 s
in

d
 P

er
so

n
en

, d
ie

 s
ic

h
 im

 F
el

d
 d

er
 m

u
si

ka
lis

ch
en

 F
rü

h
fö

rd
er

u
n

g 
ge

n
er

el
l 

w
ei

te
rb

ild
en

 m
ö

ch
te

n
 s

o
w

ie
 P

er
so

n
en

, d
ie

 s
ic

h
 g

ru
n

d
le

ge
n

d
 m

it
 a

u
d

ia
ti

o
n

sb
as

ie
rt

em
 M

u
si

kl
er

n
en

 im
 S

p
ez

ie
lle

n
 m

it
 d

er
 p

ra
kt

is
ch

en
 

U
m

se
tz

u
n

g 
d

er
 G

o
rd

o
n

’s
ch

en
 L

er
n

th
eo

ri
e 

im
 K

le
in

ki
n

d
al

te
r 

w
ei

te
rb

ild
en

 m
ö

ch
te

n
. I

m
 d

eu
ts

ch
sp

ra
ch

ig
en

 R
au

m
 g

ib
t 

es
 o

n
lin

e 
ka

u
m

 

M
at

er
ia

l d
az

u
, d

ah
er

 w
är

e 
ei

n
e 

so
lc

h
e 

P
rä

se
n

ta
ti

o
n

 a
ls

 O
ER

 v
o

n
 g

ro
ß

em
 N

u
tz

en
 f

ü
r 

d
ie

 G
es

el
ls

ch
af

t.

N
o

v 
1

9
Ju

n
 2

0
9

.2
2

2
,6

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Fi
lm

m
u

si
k,

 Ü
b

er
b

lic
k 

d
er

 G
es

ch
ic

h
te

, 

W
ir

ku
n

g 
u

n
d

 A
n

w
en

d
u

n
g 

vo
n

 M
u

si
k 

im
 F

ilm

Ei
n

 k
o

m
p

ak
te

r 
ü

b
er

b
lic

k 
ü

b
er

 d
ie

 

En
ts

te
h

u
n

g 
d

es
 G

en
re

s 
Fi

lm
-m

u
si

k 

so
w

ie
 U

n
te

rs
u

ch
u

n
g 

u
n

d
 A

n
al

ys
e 

d
er

 

W
ir

ku
n

g 
u

n
d

 A
n

w
en

d
u

n
g 

d
er

 M
u

si
k 

im
 F

ilm
 

D
er

 F
ilm

m
u

si
k-

K
u

rs
 b

ie
te

t 
ei

n
en

 Ü
b

er
si

ch
t 

d
er

 G
es

ch
ic

h
te

 d
er

 F
ilm

-M
u

si
k,

 a
n

al
ys

ie
rt

 d
ie

 W
ir

ku
n

g 
vo

n
 M

u
si

k 
im

 F
ilm

 u
n

d
 s

te
lle

t 

Te
ch

n
ik

en
 u

n
d

  d
er

 t
ec

h
n

is
ch

en
 M

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 v

o
r,

 d
ie

 d
em

 h
eu

ti
ge

n
 F

ilm
ko

m
p

o
n

is
t 

zu
 V

er
fü

gu
n

g 
st

eh
en

 u
m

 d
en

 A
n

fo
rd

er
u

n
ge

n
 d

er
 

Fi
lm

p
ro

d
u

kt
io

n
 g

er
ec

h
t 

zu
 w

er
d

en
.

O
kt

 1
9

M
rz

 2
0

9
.8

2
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

fr
es

h
::

so
u

n
d

s

In
st

ru
m

en
te

 d
er

 S
ei

d
en

st
ra

ss
e 

vo
l.1

H
ac

kb
re

tt

Im
m

er
 m

eh
r 

M
en

sc
h

en
 in

te
re

ss
ie

re
n

 s
ic

h
 f

ü
r 

d
ie

 K
u

lt
u

r 
so

w
ie

 d
ie

 E
n

tw
ic

kl
u

n
g 

d
er

 M
u

si
ki

n
st

ru
m

en
te

 d
er

 S
ei

d
en

st
ra

ß
e.

 B
as

ie
re

n
d

 a
u

f 

ei
n

em
 P

ro
je

kt
, d

as
 d

as
 Z

ie
l h

at
te

, n
eu

e 
W

eg
e 

u
n

d
 D

ia
lo

ge
 z

w
is

ch
en

 d
en

 L
än

d
er

n
 d

er
 S

ei
d

en
st

ra
ß

e 
zu

 ö
ff

n
en

 u
n

d
 im

 K
u

lt
u

rb
er

ei
ch

 z
u

 

fö
rd

er
n

, d
ie

n
t 

d
as

 H
O

O
U

 P
ro

je
kt

 "
fr

es
h

::
so

u
n

d
s 

- 
In

st
ru

m
en

te
 d

er
 S

ei
d

en
st

ra
ss

e 
vo

l.1
" 

d
az

u
, a

u
s 

d
ie

se
n

 E
rf

ah
ru

n
ge

n
 u

n
d

 E
rg

eb
n

is
se

n
 

n
eu

e 
O

ER
s 

zu
 s

ch
af

fe
n

, u
n

d
 d

ab
ei

 d
ie

 B
ez

ie
h

u
n

g 
zw

is
ch

en
 In

st
ru

m
en

te
n

 a
u

s 
ve

rs
ch

ie
d

en
en

 L
än

d
er

n
 d

er
 S

ei
d

en
st

ra
ß

e 
zu

 e
rf

o
rs

ch
en

 u
n

d
 

zu
 e

rk
lä

re
n

, s
o

w
ie

 d
u

rc
h

 d
ie

 P
ar

ti
zi

p
at

io
n

 g
rö

ß
er

er
 N

u
tz

er
gr

u
p

p
en

 n
eu

es
 D

at
en

m
at

er
ia

l z
u

 s
am

m
el

n
. M

it
 u

n
se

re
m

 H
O

O
U

-P
ro

je
kt

 

m
ö

ch
te

n
 w

ir
 s

o
w

o
h

l d
ie

 m
ö

gl
ic

h
en

 A
n

w
en

d
u

n
gs

m
ö

gl
ic

h
ke

it
en

 im
 p

ri
va

te
n

 U
m

fe
ld

 (
h

o
m

e 
ap

p
lic

at
io

n
s)

 e
rf

o
rs

ch
en

 a
ls

 a
u

ch
 d

as
 n

ö
ti

ge
 

W
is

se
n

 v
er

b
re

it
en

 s
o

w
ie

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

O
ER

-L
er

n
m

at
er

ia
lie

n
 in

 F
o

rm
 v

o
n

 V
id

eo
s,

 P
o

d
ca

st
 u

n
d

 T
ex

te
n

 p
ro

d
u

zi
er

en
 u

n
d

 p
rä

se
n

ti
er

en
. 

U
m

 d
ie

 Ö
ff

en
tl

ic
h

ke
it

 in
 d

ie
 T

h
em

en
 "

In
st

ru
m

en
te

 d
er

 S
ei

d
en

st
ra

ss
e"

 e
in

zu
fü

h
re

n
, p

la
n

en
 w

ir
 e

in
 b

is
 z

w
ei

 k
u

rz
e 

A
n

im
at

io
n

en
, e

in
en

 

P
o

d
ca

st
 u

n
d

 B
eg

le
it

m
at

er
ia

l z
u

 p
ro

d
u

zi
er

en
.  

D
es

 w
ei

te
re

n
 w

er
d

en
 w

ir
 z

u
sä

tz
lic

h
e 

A
n

im
at

io
n

en
 p

ro
d

u
zi

er
en

 u
n

d
 d

en
 M

u
si

ke
th

n
o

lo
ge

n
 

P
ro

f.
 D

r.
 R

o
lf

 B
ad

er
 (

U
n

i H
am

b
u

rg
) 

zu
 e

in
em

 In
te

rv
ie

w
 e

in
la

d
en

, u
m

 e
in

 c
a.

 7
5

 m
in

 la
n

ge
s 

B
ro

ad
ca

st
 z

u
 p

ro
d

u
zi

er
en

. A
u

ß
er

d
em

 w
o

lle
n

 

w
ir

 M
at

er
ia

l a
u

s 
d

em
 f

re
sh

::
so

u
n

d
s 

– 
se

id
en

st
ra

ss
e 

vo
l. 

1
- 

4
 P

ro
je

kt
 (

2
0

1
5

-2
0

1
8

) 
al

s 
O

ER
 a

u
fb

er
ei

te
n

.

D
ie

se
s 

P
ro

je
kt

 w
ir

d
 u

n
te

rs
tü

tz
t 

d
u

rc
h

 d
ie

 S
tu

d
ie

re
n

d
en

 u
n

d
 D

o
zi

er
en

d
en

 d
er

 S
tu

d
ie

n
gä

n
ge

 M
u

lt
im

ed
ia

le
 K

o
m

p
o

si
ti

o
n

 (
H

fM
T)

 u
n

d
 

Sy
st

em
at

is
ch

e 
M

u
si

kw
is

se
n

sc
h

af
t 

(U
n

i H
am

b
u

rg
).

D
ez

 1
8

M
rz

 1
9

5
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

G
ru

n
d

la
ge

n
 d

es
 K

u
lt

u
rm

an
ag

em
en

ts
Im

 R
ah

m
en

 d
es

 P
ro

je
kt

s 
"G

ru
n

d
la

ge
n

 d
es

 K
u

lt
u

rm
an

ag
em

en
ts

" 
so

ll 
d

as
 a

m
 In

st
it

u
t 

K
M

M
 s

ei
t 

m
eh

r 
al

s 
3

0
 J

ah
re

n
 e

n
tw

ic
ke

lt
e,

 

u
m

fa
n

gr
ei

ch
e 

W
is

se
n

 a
u

s 
d

em
 F

el
d

 K
u

lt
u

rm
an

ag
em

en
t 

er
st

m
al

s 
so

 a
u

fb
er

ei
te

t 
w

er
d

en
, d

as
s 

si
ch

 In
te

re
ss

ie
rt

e 
ei

n
en

 e
xe

m
p

la
ri

sc
h

en
 

Ei
n

b
lic

k 
ü

b
er

 z
en

tr
al

e,
 g

ru
n

d
le

ge
n

d
e 

Th
em

en
, F

ra
ge

st
el

lu
n

ge
n

, A
n

sä
tz

e 
u

n
d

 M
et

h
o

d
en

 d
es

 F
ac

h
s 

ve
rs

ch
af

fe
n

 k
ö

n
n

en
.

D
af

ü
r 

w
er

d
en

 v
o

n
 m

eh
re

re
n

 L
eh

re
n

d
en

 d
es

 In
st

it
u

ts
 in

sg
es

am
t 

ru
n

d
 1

0
 V

id
eo

-I
m

p
u

ls
e 

vo
n

 je
 c

a.
 5

-1
0

 M
in

u
te

n
 p

ro
d

u
zi

er
t,

 d
ie

 je
w

ei
ls

 

p
rä

gn
an

t 
u

n
d

 p
o

in
ti

er
t 

ei
n

e 
ex

em
p

la
ri

sc
h

e 
Th

em
at

ik
 /

 F
ra

ge
st

el
lu

n
g,

 m
et

h
o

d
is

ch
e 

H
er

au
sf

o
rd

er
u

n
g 

o
.ä

. d
ar

st
el

le
n

 u
n

d
 d

en
 a

kt
u

el
le

n
 

W
is

se
n

ss
ta

n
d

 z
u

m
 T

h
em

a 
gr

u
n

d
le

ge
n

d
 a

u
fb

er
ei

te
n

. D
ie

 V
id

eo
s 

so
lle

n
 s

o
 s

tr
u

kt
u

ri
er

t 
se

in
, d

as
s 

si
e 

so
w

o
h

l j
ew

ei
ls

 e
in

ze
ln

 g
en

u
tz

t 

w
er

d
en

 k
ö

n
n

en
 u

n
d

 in
 s

ic
h

 g
es

ch
lo

ss
en

 e
in

e 
A

u
se

in
an

d
er

se
tz

u
n

g 
m

it
 e

in
em

 T
h

em
en

fe
ld

 e
rm

ö
gl

ic
h

en
, z

u
gl

ei
ch

 in
 d

er
 S

u
m

m
e 

ei
n

en
 

ex
em

p
la

ri
sc

h
en

 Ü
b

er
b

lic
k 

ü
b

er
 d

ie
 B

re
it

e 
d

es
 F

ac
h

s 
le

is
te

n
 k

ö
n

n
en

. B
eg

le
it

en
d

 z
u

 d
en

 V
id

eo
s 

w
ir

d
 a

u
f 

w
ei

te
re

s 
fr

ei
 v

er
fü

gb
ar

es
 M

at
er

ia
l 

ve
rw

ie
se

n
 b

zw
. b

ei
 B

ed
ar

f 
w

ei
te

re
s 

M
at

er
ia

l e
ra

rb
ei

te
t 

u
n

d
 in

 C
C

-L
iz

en
z 

ve
rö

ff
en

tl
ic

h
t,

 d
as

 e
in

e 
V

er
ti

ef
u

n
g 

zu
m

 T
h

em
a 

er
la

u
b

t.
 A

ls
 

er
gä

n
ze

n
d

es
 M

ed
ie

n
fo

rm
at

 is
t 

p
er

sp
ek

ti
vi

sc
h

 b
ea

b
si

ch
ti

gt
, P

o
d

ca
st

s 
zu

 p
ro

d
u

zi
er

en
.

Ju
l 1

8
M

rz
 1

9
1

5
.0

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

29



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

H
is

to
ri

sc
h

e 
K

la
vi

er
e 

- 
Im

 

Sp
an

n
u

n
gs

fe
ld

 z
w

is
ch

en
 

In
st

ru
m

en
te

n
b

au
 u

n
d

 

In
te

rp
re

ta
ti

o
n

sg
ew

o
h

n
h

ei
te

n

M
it

 d
en

 v
er

w
en

d
et

en
 M

at
er

ia
lie

n
 w

ir
d

 d
ie

 g
ro

ß
e 

Sa
m

m
lu

n
g 

d
er

 h
is

to
ri

sc
h

en
 T

as
te

n
in

st
ru

m
en

te
 im

 M
u

se
u

m
 f

ü
r 

K
u

n
st

 u
n

d
 G

ew
er

b
e 

(S
am

m
lu

n
g 

B
eu

er
m

an
n

) 
p

rä
se

n
ti

er
t 

u
n

d
 in

 e
in

en
 m

u
si

kh
is

to
ri

sc
h

-ä
st

h
et

is
ch

en
 K

o
n

te
xt

 g
es

te
llt

. G
er

ad
e 

fü
r 

St
u

d
ie

re
n

d
e 

d
er

 S
ch

u
lm

u
si

k 

is
t 

d
ie

s 
ei

n
 A

n
sc

h
au

u
n

gs
m

at
er

ia
l, 

d
as

 u
n

m
it

te
lb

ar
 f

ü
r 

d
ie

 H
o

ch
sc

h
u

la
u

sb
ild

u
n

g 
(M

u
si

kg
es

ch
ic

h
te

, I
n

st
ru

m
en

ta
ti

o
n

sk
u

n
d

e,
 

M
u

si
kp

äd
ag

o
gi

k)
, a

b
er

 a
u

ch
 f

ü
r 

d
en

 s
ch

u
lis

ch
en

 U
n

te
rr

ic
h

t 
ge

n
u

tz
t 

w
er

d
en

 k
an

n
.

Ju
l 1

9
A

u
g 

2
0

1
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

 I 
/ 

II

A
n

 in
tr

o
d

u
ct

io
n

 t
o

 Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

, i
ts

 

th
eo

ry
 a

n
d

 p
ra

ct
ic

e

In
 d

ie
se

m
 m

eh
rt

ei
lig

 a
n

ge
le

gt
en

 P
ro

je
kt

 g
eh

t 
es

 u
m

 e
in

e 
fu

n
d

ie
rt

e 
u

n
d

 z
u

gl
ei

ch
 n

ie
d

er
sc

h
w

el
lig

 z
u

gä
n

gl
ic

h
e 

Ei
n

fü
h

ru
n

g 
in

 d
ie

 

Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

 a
ls

 k
ü

n
st

le
ri

sc
h

e 
P

ro
d

u
kt

io
n

sm
et

h
o

d
e.

 D
ab

ei
 w

er
d

en
 a

lle
 r

el
ev

an
te

n
 A

sp
ek

te
 u

n
d

 E
n

tw
ic

kl
u

n
gs

lin
ie

n
 d

er
 k

ü
n

st
le

ri
sc

h
en

 

Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

 in
 T

h
eo

ri
e 

u
n

d
 P

ra
xi

s 
d

ar
ge

st
el

lt
 u

n
d

 a
u

s 
u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

en
 in

te
rd

is
zi

p
lin

är
en

 P
er

sp
ek

ti
ve

n
 b

et
ra

ch
te

t.
 D

as
 P

ro
je

kt
 r

ic
h

te
t 

si
ch

 s
o

m
it

 a
n

 S
tu

d
ie

re
n

d
e 

al
le

r 
Fa

ch
b

er
ei

ch
e 

u
n

d
 in

te
re

ss
ie

rt
e 

La
ie

n
.

M
ai

 1
9

3
1

.4
.2

0
2

2
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

In
kl

u
si

o
n

 in
 d

er
 M

u
si

kp
äd

ag
o

gi
k 

- 

M
ed

ia
lg

es
tü

tz
te

s 

In
fo

rm
at

io
n

ss
ys

te
m

 f
ü

r 
d

ie
 

Le
h

re
r*

in
n

en
au

sb
ild

u
n

g

In
kl

u
si

o
n

 in
 d

er
 L

eh
re

ra
u

sb
ild

u
n

g 
is

t 
ei

n
e 

b
is

la
n

g 
n

o
ch

 k
au

m
 in

 d
er

 M
u

si
kp

äd
ag

o
gi

k 
u

n
d

 g
ar

 in
 d

en
 e

in
ze

ln
en

 D
is

zi
p

lin
en

 d
er

 S
ch

u
lm

u
si

k 

u
m

ge
se

tz
te

 F
o

rd
er

u
n

g.
 D

ie
se

s 
P

ro
je

kt
 s

o
ll 

fü
r 

St
u

d
ie

re
n

d
e 

u
n

d
 f

ü
r 

Le
h

re
n

d
e 

n
eu

e 
W

eg
e 

au
fz

ei
ge

n
, w

ie
 d

as
 P

o
st

u
la

t 
in

 d
ie

 A
u

sb
ild

u
n

g 

u
m

ge
se

tz
t 

w
er

d
en

 k
an

n
.

O
kt

 1
9

M
rz

 2
0

1
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

In
te

ra
ct

iv
it

y 
in

 c
la

ss
ro

o
m

s:
 

in
tr

o
d

u
ct

io
n

 t
o

 v
is

u
al

 p
ro

gr
am

m
in

g

H
o

w
 t

o
 c

re
at

e 
ea

sy
 t

o
 u

se
 in

te
ra

ct
iv

e 

p
at

ch
es

 u
si

n
g 

P
u

re
 D

at
a 

an
d

 

To
u

ch
O

SC

Th
e 

p
ro

je
ct

s 
ai

m
s 

to
 m

ak
e 

th
e 

b
as

ic
 c

o
n

ce
p

ts
 o

f 
vi

su
al

 p
ro

gr
am

m
in

g 
p

ar
ad

ig
m

 a
cc

es
si

b
le

 t
o

 s
ec

o
n

d
ar

y 
sc

h
o

o
l t

ea
ch

er
s 

th
at

 h
av

e 
n

o
 

te
ch

n
o

lo
gy

 b
ac

kg
ro

u
n

d
. T

h
an

ks
 t

o
 a

 s
er

ie
 o

f 
tu

to
ri

al
 v

id
eo

s 
th

is
 p

ro
je

ct
 w

ill
 c

o
ve

r 
th

e 
co

re
 c

o
n

ce
p

ts
 o

f 
P

u
re

 D
at

a 
(P

d
) 

p
ro

gr
am

m
in

g 

en
vi

ro
n

m
en

t 
w

h
ile

 f
o

cu
ss

in
g 

o
n

 a
u

d
io

 a
n

d
 b

u
ild

in
g 

si
m

p
le

 in
te

ra
ct

iv
e 

sy
st

em
s.

 F
u

rt
h

er
m

o
re

 it
 w

ill
 b

e 
sh

o
w

n
 h

o
w

 t
h

e 
d

at
a 

co
m

in
g 

fr
o

m
 

th
e 

se
n

so
rs

 t
h

at
 a

re
 b

y 
d

ef
au

lt
 in

st
al

le
d

 o
n

 s
m

ar
t 

d
ev

ic
es

 c
an

 b
e 

ea
si

ly
 r

o
u

te
d

 in
si

d
e 

P
d

 t
h

ro
u

gh
 t

h
e 

To
u

ch
O

SC
 a

p
p

 a
n

d
 h

o
w

 t
o

 u
se

 

th
es

e 
d

at
a 

in
 o

rd
er

 t
o

 g
ai

n
 c

o
n

tr
o

l o
ve

r 
yo

u
r 

p
at

ch
es

 in
 a

n
 e

xp
re

ss
iv

e 
w

ay
.

N
o

v 
1

9
M

rz
 2

0
7

.5
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Je
n

se
it

s 
vo

n
 W

ik
ip

ed
ia

: 

M
u

si
kv

er
m

it
tl

u
n

g 
u

n
d

 

G
en

d
er

fo
rs

ch
u

n
g 

im
 In

te
rn

et

B
eg

le
it

en
d

 z
u

 e
in

er
 v

o
m

 2
6

.-
2

9
. M

ai
 2

0
1

6
 a

n
 d

er
 H

fM
T 

H
am

b
u

rg
 s

ta
tt

fi
n

d
en

d
en

 in
te

rn
at

io
n

al
en

 T
ag

u
n

g 
"L

ex
ik

o
gr

ap
h

ie
, G

en
d

er
 u

n
d

 

M
u

si
kg

es
ch

ic
h

ts
sc

h
re

ib
u

n
g"

 m
it

 ü
b

er
 3

0
 G

äs
te

n
 a

u
s 

ga
n

z 
Eu

ro
p

a 
u

n
d

 d
en

 U
SA

, s
o

ll 
in

 e
in

em
 m

u
si

kw
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 P

ro
je

kt
 d

ie
 F

ra
ge

 

er
ö

rt
er

t 
w

er
d

en
, w

ie
 s

ic
h

 m
u

si
kb

ez
o

ge
n

es
 W

is
se

n
 im

 In
te

rn
et

 d
ar

st
el

le
n

 u
n

d
 v

er
m

it
te

ln
 lä

ss
t.

 N
eb

en
 d

en
 g

en
an

n
te

n
 A

sp
ek

te
n

 w
id

m
et

 

si
ch

 e
in

 N
ac

h
w

u
ch

sf
o

ru
m

 d
em

 B
er

ei
ch

 P
o

p
u

la
rm

u
si

k 
m

it
 d

em
 e

rk
lä

rt
en

 Z
ie

l, 
d

as
 b

er
ei

ts
 b

es
te

h
en

d
e 

O
n

lin
e-

Le
xi

ko
n

 M
U

G
I 

(h
tt

p
:/

/m
u

gi
.h

fm
th

am

b
u

rg
.d

e)
 u

m
 d

ie
 S

p
ar

te
n

 P
o

p
 u

n
d

 R
o

ck
 z

u
 e

rg
än

ze
n

. I
m

 A
n

sc
h

lu
ss

 a
n

 d
ie

 T
ag

u
n

g 
w

er
d

en
 je

 n
ac

h
 In

te
re

ss
e 

d
er

 

St
u

d
ie

re
n

d
en

 d
ie

 D
is

ku
ss

io
n

se
rg

eb
n

is
se

 in
 G

ru
p

p
en

ar
b

ei
t 

d
o

ku
m

en
ti

er
t 

u
n

d
 a

ls
 f

re
ie

 B
ild

u
n

gs
re

ss
o

u
rc

e 
(O

ER
) 

au
fb

er
ei

te
t 

so
w

ie
 

ex
em

p
la

ri
sc

h
e 

Le
xi

ko
n

-E
in

tr
äg

e 
ve

rf
as

st
, d

ie
 e

in
en

 w
is

se
n

sc
h

af
tl

ic
h

en
 R

ed
ak

ti
o

n
sp

ro
ze

ss
 d

u
rc

h
la

u
fe

n
, d

er
 e

b
en

fa
lls

 a
ls

 

B
ild

u
n

gs
re

ss
o

u
rc

e 
zu

gä
n

gl
ic

h
 g

em
ac

h
t 

w
ir

d
. V

gl
. a

u
ch

 h
tt

p
:/

/m
u

gi
.h

fm
th

am

b
u

rg
.d

e/
ta

gu
n

g

A
p

r 
1

6
M

rz
 1

7
2

3
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

K
u

lt
u

rm
an

ag
em

en
t 

in
n

o
va

ti
v 

W
ie

 k
o

m
m

t 
d

as
 N

eu
e 

in
 d

ie
 

K
u

lt
u

ro
rg

an
is

at
io

n
? 

In
n

o
va

ti
o

n
en

 im
 

K
u

lt
u

rm
an

ag
em

en
t 

ge
st

al
te

n

Ö
ff

en
tl

ic
h

 f
in

an
zi

er
te

n
 K

u
lt

u
re

in
ri

ch
tu

n
ge

n
 w

ir
d

 v
ie

lf
ac

h
 v

o
rg

ew
o

rf
en

, d
as

s 
si

e 
n

ic
h

t 
in

n
o

va
ti

v 
se

ie
n

. D
as

 P
ro

je
kt

 „
K

u
lt

u
rm

an
ag

em
en

t 

in
n

o
va

ti
v“

 is
t 

in
te

rd
is

zi
p

lin
är

 a
u

sg
er

ic
h

te
t 

u
n

d
 w

ir
d

 In
te

re
ss

ie
rt

en
 e

in
en

 t
h

em
at

is
ch

 f
o

ku
ss

ie
rt

en
 E

in
b

lic
k 

ge
b

en
, w

ie
 In

n
o

va
ti

o
n

en
 in

 u
n

d
 

fü
r

K
u

lt
u

ro
rg

an
is

at
io

n
en

 g
es

ta
lt

et
 w

er
d

en
 k

ö
n

n
en

. Z
u

n
äc

h
st

 w
er

d
en

 je
w

ei
ls

 k
u

rz
e 

Im
p

u
ls

e 
m

it
 u

n
te

rs
ch

ie
d

lic
h

en
 f

ac
h

lic
h

en
 S

ch
w

er
p

u
n

kt
en

 

ve
rb

u
n

d
en

 u
n

d
 in

 k
u

rz
en

 V
id

eo
s 

p
rä

se
n

ti
er

t 
w

er
d

en
. E

rg
än

ze
n

d
 w

ir
d

 a
u

ch
 e

in
 P

o
d

ca
st

 z
u

m
 T

h
em

a 
er

st
el

lt
 w

er
d

en
.

O
kt

 0
9

M
rz

 2
0

4
.4

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

M
u

si
cA

p
p

s
D

er
 M

u
si

ku
n

te
rr

ic
h

t 
in

 d
en

 d
eu

ts
ch

en
 S

ch
u

le
n

 f
äl

lt
 h

in
te

r 
d

ie
 d

id
ak

ti
sc

h
en

 u
n

d
 t

ec
h

n
o

lo
gi

sc
h

en
 E

n
tw

ic
kl

u
n

ge
n

 d
es

 X
X

I.
 J

ah
rh

u
n

d
er

ts
 

zu
rü

ck
 u

n
d

 e
ri

n
n

er
t 

n
o

ch
 s

eh
r 

st
ar

k 
an

 d
ie

 L
er

n
si

tu
at

io
n

en
 d

er
 M

it
te

 d
es

 X
X

 J
ah

rh
u

n
d

er
ts

. W
ir

 m
ö

ch
te

n
 h

ie
r 

A
b

h
ilf

e 
sc

h
af

fe
n

, i
n

d
em

 w
ir

 

u
n

s 
m

it
 d

en
 e

in
fa

ch
 z

u
 b

ed
ie

n
en

d
en

 T
ec

h
n

o
lo

gi
en

 b
es

ch
äf

ti
ge

n
, d

ie
 d

en
 U

n
te

rr
ic

h
t 

b
er

ei
ch

er
n

 u
n

d
 v

er
sc

h
ie

d
en

e 
A

n
w

en
d

u
n

ge
n

 u
n

d
 

Te
ch

n
ik

en
 e

m
p

fe
h

le
n

, b
es

ch
re

ib
en

 u
n

d
 p

rä
se

n
ti

er
en

. E
in

 e
in

tä
gi

ge
s 

Sy
m

p
o

si
u

m
 v

er
sa

m
m

el
t 

d
ie

 E
xp

er
te

n
 a

u
f 

d
ie

se
m

 G
eb

ie
t,

 u
n

d
 n

eb
en

 

ei
n

em
 P

o
d

ca
st

 d
er

 D
is

ku
ss

io
n

en
 w

er
d

en
 w

ir
 d

ie
 E

rg
eb

n
is

se
 n

u
tz

en
, u

m
 d

ie
 b

es
te

n
 A

p
p

s 
u

n
d

 A
n

sä
tz

e 
fü

r 
d

ie
 P

rä
se

n
ta

ti
o

n
 in

 u
n

se
re

n
 

O
ER

s 
au

sz
u

w
äh

le
n

.

D
ar

ü
b

er
 h

in
au

s 
w

er
d

en
 w

ir
 a

ls
 S

ch
au

fe
n

st
er

 d
er

 p
ra

kt
is

ch
en

 A
n

w
en

d
u

n
g 

u
n

d
 d

es
 L

ea
rn

in
gb

y-

D
o

in
g-

A
n

sa
tz

es
 e

in
e 

R
ei

h
e 

vo
n

 3
 

Le
rn

ei
n

h
ei

te
n

 e
rs

te
lle

n
, d

ie
 d

en
 k

re
at

iv
en

 E
in

sa
tz

 e
in

er
 A

p
p

 a
b

d
ec

ke
n

, d
ie

 s
p

ez
ie

ll 
au

sg
ew

äh
lt

 w
u

rd
e,

 u
m

 d
ie

 S
ch

ü
le

r 
m

it
 d

en
 

gr
u

n
d

le
ge

n
d

en
 E

le
m

en
te

n
 d

er
 e

le
kt

ro
n

is
ch

en
 M

u
si

k 
ve

rt
ra

u
t 

zu
 m

ac
h

en
. Z

ie
l i

st
 e

s,
 d

as
s 

d
er

 L
eh

re
r 

u
n

d
 s

ei
n

e 
Sc

h
ü

le
r 

ih
r 

ei
ge

n
es

 S
tü

ck
 

el
ek

tr
o

n
is

ch
er

 M
u

si
k 

ko
m

p
o

n
ie

re
n

 u
n

d
 a

u
ff

ü
h

re
n

, i
n

d
em

 s
ie

 d
as

 v
o

n
 u

n
s 

zu
r 

V
er

fü
gu

n
g 

ge
st

el
lt

e 
W

is
se

n
 u

n
d

 M
at

er
ia

l n
u

tz
en

. 

O
kt

 1
8

M
rz

 1
9

2
0

.0
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

30



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

M
u

si
ka

lis
ch

er
 D

ia
lo

g
Ü

b
er

 M
u

si
k 

zu
 r

ed
en

 is
t 

w
ie

 ü
b

er
 A

rc
h

it
ek

tu
r 

zu
 t

an
ze

n
', 

ve
rk

ü
n

d
et

e 
ei

n
st

 d
er

 g
ro

ß
e 

Fr
an

k 
Za

p
p

a 
au

f 
se

in
e 

u
n

ve
rg

le
ic

h
lic

h
 p

o
le

m
is

ch
e 

W
ei

se
. D

en
n

o
ch

 is
t 

es
 d

er
 d

ia
lo

gi
sc

h
e 

A
u

st
au

sc
h

, d
u

rc
h

 d
en

 g
eg

en
se

it
ig

es
 V

er
st

än
d

n
is

 a
u

ch
 in

 d
er

 M
u

si
k 

er
st

 m
ö

gl
ic

h
 w

ir
d

. S
ag

en
 s

ie
 

ei
n

em
 in

d
is

ch
en

 M
u

si
ke

r 
ei

n
m

al
, d

as
s 

er
 e

in
en

 B
lu

es
 s

p
ie

le
n

 s
o

ll.
 O

d
er

 s
ag

en
 s

ie
 e

in
em

 K
o

n
ze

rt
p

ia
n

is
te

n
, d

as
s 

d
as

 n
äc

h
st

e 
M

u
si

ks
tü

ck
 

ü
b

er
 e

in
en

 s
p

ez
ie

lle
n

 t
ra

u
ri

ge
n

 M
ak

am
 g

es
p

ie
lt

 w
ir

d
. G

er
ad

ez
u

 n
o

tw
en

d
ig

 is
t 

d
ie

se
r 

A
u

st
au

sc
h

 n
äm

lic
h

, w
en

n
 s

ic
h

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

M
u

si
ke

r 
n

ic
h

t 
im

 R
ah

m
en

 d
er

se
lb

en
 m

u
si

ka
lis

ch
en

 Id
io

m
e 

b
ew

eg
en

. H
ie

r 
w

är
e 

ei
n

e 
V

er
st

än
d

ig
u

n
g 

o
h

n
e 

Er
kl

är
u

n
g 

d
er

 m
u

si
ka

lis
ch

en
 

P
ra

xi
s 

q
u

as
i u

n
m

ö
gl

ic
h

. D
en

n
 o

ra
l t

ra
d

ie
rt

e 
M

u
si

k 
au

s 
an

d
er

en
 K

u
lt

u
re

n
 o

d
er

 e
in

e 
sp

ez
ie

lle
 A

u
ff

ü
h

ru
n

gs
p

ra
xi

s 
is

t 
n

ic
h

t 
ei

n
fa

ch
 o

h
n

e 
je

d
e 

Er
kl

är
u

n
g 

zu
 b

eg
re

if
en

, n
ac

h
zu

m
ac

h
en

 u
n

d
 in

 d
ie

 e
ig

en
e 

Sp
ie

lp
ra

xi
s 

u
m

zu
se

tz
en

. V
o

r 
al

le
m

 d
an

n
 n

ic
h

t,
 w

en
n

 s
ie

 id
io

m
at

is
ch

en
 

P
ri

n
zi

p
ie

n
 f

o
lg

t,
 d

ie
 f

as
t 

w
ie

 e
in

 G
eh

ei
m

w
is

se
n

 n
u

r 
w

en
ig

en
 M

en
sc

h
en

 z
u

 e
ig

en
 s

in
d

. I
n

 B
ra

si
lie

n
 ä

n
d

er
n

 s
ic

h
 d

ie
 S

am
b

a 
G

ro
o

ve
s 

z.
T.

 v
o

n
 

D
o

rf
 z

u
 D

o
rf

. I
n

 S
yr

ie
n

 s
in

d
 e

s 
d

ie
 M

ak
am

s.
 B

ei
sp

ie
le

 f
ü

r 
d

er
ar

ti
g 

re
gi

o
n

al
e 

Id
io

m
e 

gi
b

t 
es

 v
ie

le
. H

ie
r 

is
t 

ei
n

e 
ei

n
e 

d
ia

lo
gi

sc
h

e 

A
u

se
in

an
d

er
se

tz
u

n
g 

zw
is

ch
en

 d
en

 M
u

si
ke

rn
 e

in
e 

N
o

tw
en

d
ig

e 
V

o
ra

u
ss

et
zu

n
g 

fü
r 

ei
n

en
 k

o
n

st
ru

kt
iv

en
 g

em
ei

n
sc

h
af

tl
ic

h
en

 m
u

si
ka

lis
ch

en
 

P
ro

ze
ss

.  
Fü

r 
ei

n
en

 K
o

m
p

o
n

is
te

n
 u

n
d

 A
rr

an
ge

u
r 

is
t 

es
 u

n
er

lä
ss

lic
h

 s
ei

n
e 

In
st

ru
m

en
te

 u
n

d
 d

ie
 v

er
sc

h
ie

d
en

en
 S

ti
lis

ti
ke

n
, i

n
 d

en
en

 e
r 

si
ch

 

b
ew

eg
t,

 s
o

 g
u

t 
w

ie
 m

ö
gl

ic
h

 z
u

 k
en

n
en

. E
s 

m
ac

h
t 

ei
n

en
 g

u
te

n
 A

rr
an

ge
u

r 
au

s,
 v

.a
. v

o
n

 d
en

 k
le

in
en

 B
es

o
n

d
er

h
ei

te
n

 e
in

es
 In

st
ru

m
en

te
s 

o
d

er
 G

en
re

s 
zu

 w
is

se
n

 u
n

d
 d

ie
se

 f
re

i i
m

 K
o

m
p

o
si

ti
o

n
sp

ro
ze

ss
 z

u
 n

u
tz

en
. E

rl
äu

te
ru

n
ge

n
 o

d
er

 e
in

e 
Ü

b
er

si
ch

t 
ü

b
er

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

Tr
ic

ks
, 

K
n

if
fe

 u
n

d
 B

es
o

n
d

er
h

ei
te

n
 f

ü
r 

sp
ez

if
is

ch
e 

In
st

ru
m

en
te

 g
ib

t 
es

 a
lle

rd
in

gs
 n

ic
h

t,
 e

b
en

so
 w

ie
 e

s 
za

h
lr

ei
ch

e 
M

u
si

kk
u

lt
u

re
n

 u
n

d
 S

p
ie

la
rt

en
 

gi
b

t,
 ü

b
er

 d
ie

 e
s 

ka
u

m
 A

u
fz

ei
ch

n
u

n
ge

n
 g

ib
t,

 d
a 

si
e 

le
d

ig
lic

h
 o

ra
l t

ra
d

ie
rt

 s
in

d
 u

n
d

 n
u

r 
im

 d
ir

ek
te

n
 G

es
p

rä
ch

 m
it

 M
en

sc
h

en
 e

rl
er

n
t 

w
er

d
en

 k
ö

n
n

en
, d

ie
 id

io
m

at
is

ch
 s

eh
r 

en
g 

m
it

 e
in

er
 b

es
ti

m
m

te
n

 S
p

ie
lw

ei
se

 v
er

w
u

rz
el

t 
si

n
d

, s
ei

 e
s 

d
u

rc
h

 e
in

en
 r

eg
io

n
al

en
 B

ez
u

g 
o

d
er

 

d
u

rc
h

 e
in

e 
le

b
en

sl
an

g 
ku

lt
iv

ie
rt

e 
Sp

ez
ia

lis
ie

ru
n

g 
ei

n
er

 m
u

si
ka

lis
ch

en
 A

u
ff

ü
h

ru
n

gs
p

ra
xi

s.
 A

u
sg

an
gs

p
u

n
kt

 f
ü

r 
d

as
 H

O
O

U
 P

ro
je

kt
 d

er
 H

fM
T 

w
ar

en
 a

ls
o

 s
eh

r 
sp

ez
ia

lis
ie

rt
e 

Fr
ag

es
te

llu
n

ge
n

 a
u

f 
d

ie
 e

in
 K

o
m

p
o

n
is

t 
ke

in
e 

A
n

tw
o

rt
 e

rh
al

te
n

 k
an

n
 o

h
n

e 
m

it
 e

in
em

 S
p

ez
ia

lis
te

n
 z

u
 

sp
re

ch
en

. S
o

lc
h

e 
Fr

ag
en

 k
ö

n
n

te
n

 s
ei

n
: W

ie
 s

ch
re

ib
e 

ic
h

 f
ü

r 
ei

n
e 

K
la

p
p

en
tr

o
m

p
et

e 
M

u
si

k?
 W

el
ch

e 
sy

ri
sc

h
en

 M
ak

am
s 

ka
n

n
 ic

h
 f

ü
r 

ei
n

 

fr
ö

h
lic

h
es

 M
u

si
ks

tü
ck

 v
er

w
en

d
en

? 
W

el
ch

e 
rh

yt
h

m
is

ch
en

 B
es

o
n

d
er

h
ei

te
n

 m
u

ss
 ic

h
 b

ea
ch

te
n

, w
en

n
 ic

h
 e

in
en

 a
u

th
en

ti
sc

h
en

 

b
ra

si
lia

n
is

ch
en

 C
h

o
ro

 in
 m

ei
n

e 
M

u
si

k 
ei

n
fl

ie
ß

en
 la

ss
en

 m
ö

ch
te

? 
W

el
ch

e 
ch

ar
ak

te
ri

st
is

ch
en

 In
st

ru
m

en
te

 b
en

ö
ti

ge
 ic

h
 in

 e
in

em
 M

er
en

gu
e 

u
n

d
 w

ie
 s

et
ze

 ic
h

 s
ie

 e
in

? 
W

ie
 s

o
ll 

d
er

 K
o

m
p

o
n

is
t 

al
so

 v
o

n
 d

en
 k

le
in

en
 D

et
ai

ls
 e

rf
ah

re
n

, d
ie

 t
ei

lw
ei

se
 n

u
r 

ei
n

 e
rf

ah
re

n
er

 S
p

ie
le

r 
zu

 

b
er

ic
h

te
n

 w
ei

ß
? 

Er
 m

u
ss

 in
 e

in
en

 D
ia

lo
g 

m
it

 s
ei

n
en

 K
ü

n
st

le
rn

 t
re

te
n

. G
en

au
 a

n
 d

ie
se

r 
St

el
le

 s
et

zt
 d

as
 H

O
O

U
 P

ro
je

kt
 »

M
u

si
ka

lis
ch

er
 

D
ia

lo
g«

 a
n

. I
n

 Z
u

sa
m

m
en

ar
b

ei
t 

m
it

 u
.a

. P
ro

f.
 K

er
sc

h
ek

 u
n

d
 P

ro
f.

 M
at

th
ia

s 
H

ö
fs

 la
ss

en
 s

ic
h

 g
en

au
 d

ie
 F

ra
ge

st
el

lu
n

ge
n

 n
ac

h
 s

ti
lis

ti
sc

h
en

 

u
n

d
 t

ec
h

n
is

ch
en

 F
ei

n
h

ei
te

n
 in

 k
u

rz
en

 V
id

eo
cl

ip
s 

er
lä

u
te

rn
. D

ie
 K

er
n

id
ee

 d
ie

se
s 

C
o

n
te

n
tp

ro
je

kt
es

 is
t 

al
so

 d
ie

 B
ez

ie
h

u
n

g 
zw

is
ch

en
 

K
o

m
p

o
n

is
t/

M
u

si
kt

h
eo

re
ti

ke
r 

u
n

d
 In

st
ru

m
en

ta
lis

t 
u

n
d

 d
ie

 W
ei

te
rg

ab
e 

vo
n

 n
o

ch
 n

ic
h

t 
d

o
ku

m
en

ti
er

te
m

 S
p

ez
ia

lw
is

se
n

 m
u

si
ka

lis
ch

er
 

P
ra

xi
s 

au
f 

se
h

r 
h

o
h

em
 N

iv
ea

u
.

D
ez

 1
5

Ju
n

 1
6

5
.5

5
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

M
u

si
ka

lis
ch

er
 D

ia
lo

g 
m

it
 

im
p

ro
vi

si
er

en
d

en
 J

az
zs

än
ge

rn

A
n

h
an

d
 v

o
n

 In
te

rv
ie

w
s 

m
it

 

im
p

ro
vi

si
er

en
d

en
 J

az
zs

än
ge

rn
 (

zu
m

 

M
it

h
ö

re
n

 a
ls

 P
o

d
ca

st
) 

w
er

d
en

 

Ü
b

u
n

ge
n

 z
u

m
 Im

p
ro

vi
si

er
en

 a
ls

 

Ja
zz

sä
n

ge
r 

in
 P

D
Fs

 v
o

rg
es

te
llt

D
er

 J
az

z 
is

t 
st

ar
k 

ge
p

rä
gt

 v
o

m
 E

le
m

en
t 

d
er

 Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

. O
b

w
o

h
l e

s 
b

er
ei

ts
 e

in
e 

R
ei

h
e 

vo
n

 A
rb

ei
ts

b
ü

ch
er

n
 m

it
 P

la
yb

ac
ks

 u
n

d
 

Ü
b

u
n

gs
m

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 z

u
r 

Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

 im
 ja

zz
p

äd
ag

o
gi

sc
h

en
 B

er
ei

ch
 g

ib
t,

 s
o

 s
in

d
 d

ie
 s

p
ez

ie
ll 

fü
r 

Ja
zz

sä
n

ge
r 

ve
rf

as
st

en
 

u
n

te
rr

ep
rä

se
n

ti
er

t.
 Im

 m
u

si
ka

lis
ch

en
 D

ia
lo

g 
m

it
 S

än
ge

rn
 u

n
d

 S
än

ge
ri

n
n

en
 im

 P
o

d
ca

st
- 

Fo
rm

at
 w

ir
d

 s
ic

h
 ü

b
er

 Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

sa
n

sä
tz

e 
u

n
d

 

Ü
b

u
n

gs
m

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 u

n
te

rh
al

te
n

, w
el

ch
e 

in
 H

O
O

U
 a

ls
 P

D
Fs

 a
n

ge
b

o
te

n
 w

er
d

en
. D

ab
ei

 w
ir

d
 s

ic
h

 v
o

r 
al

le
m

 a
u

f 
K

o
m

p
o

n
en

te
n

 d
es

 

V
er

st
eh

en
s 

u
n

d
 d

es
 A

n
w

en
d

en
s 

vo
n

 S
ka

le
n

 b
ez

o
ge

n
.

A
p

r 
1

9
O

kt
 1

9
2

.8
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

M
u

si
ka

lis
ch

er
 D

ia
lo

g!

M
u

si
k 

im
 G

es
p

rä
ch

M
ic

ro
to

n
al

 S
ax

o
p

h
o

n
e

Zi
el

 d
ie

se
s 

P
ro

je
kt

es
 w

ar
 e

s 
C

h
an

ce
n

 v
o

n
 M

ik
ro

to
n

al
tä

t 
in

 Im
p

ro
vi

sa
ti

o
n

 u
n

d
 K

o
m

p
o

si
ti

o
n

 z
u

 b
el

eu
ch

te
n

. H
ie

rz
u

 w
u

rd
en

 v
ie

r 
d

er
 

fü
h

re
n

d
en

 S
ax

o
p

h
o

n
is

t*
in

n
en

 e
in

ge
la

d
en

, d
ie

 s
ic

h
 m

it
 M

ik
ro

to
n

al
it

ät
 a

u
f 

u
n

te
rs

ch
ie

d
lic

h
e 

W
ei

se
 in

 ih
re

r 
M

u
si

k 
au

se
in

an
d

er
se

tz
en

 

(H
ay

d
en

 C
h

is
h

o
lm

, P
h

ili
p

p
 G

er
sc

h
la

u
er

, V
la

tk
o

 K
u

ča
n

, A
sy

a 
Fa

te
ye

va
).

 In
 v

ie
r 

V
id

eo
s 

u
n

d
 e

in
em

 c
a.

 1
-s

tü
n

d
ig

en
 P

o
d

ca
st

 w
er

d
en

 

m
ik

ro
to

n
al

e 
K

o
n

ze
p

te
 d

is
ku

ti
er

t 
u

n
d

 Ü
b

u
n

ge
n

 v
o

rg
es

te
llt

, m
it

 d
en

en
 s

ic
h

 f
o

rt
ge

sc
h

ri
tt

en
e 

M
u

si
ke

r*
in

n
en

 M
ik

ro
to

n
al

it
ät

 n
äh

er
n

 k
ö

n
n

en
.

A
p

r 
1

8
M

rz
 1

9
5

.0
0

3
,6

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

M
U

TO
R

 2
.0

M
u

si
c 

Te
ch

n
o

lo
gy

 R
ep

o
si

to
ry

M
U

TO
R

 is
t 

ei
n

 O
n

lin
e-

M
u

si
kt

ec
h

n
o

lo
gi

e-
R

ep
o

si
to

ri
u

m
 f

ü
r 

H
O

O
U

 in
 e

n
gl

is
ch

er
 S

p
ra

ch
e 

fü
r 

b
le

n
d

ed
 u

n
d

 d
is

ta
n

t 
le

ar
n

in
g,

 d
as

 v
o

n
 d

er
 

H
o

ch
sc

h
u

le
 f

ü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 T

h
ea

te
r 

in
 Z

u
sa

m
m

en
ar

b
ei

t 
m

it
 d

em
 C

en
te

r 
fo

r 
N

ew
 M

u
si

c 
an

d
 A

u
d

io
 T

ec
h

n
o

lo
gi

es
 (

C
N

M
A

T)
 d

er
 U

n
iv

er
si

ty
 

o
f 

C
al

if
o

rn
ia

 in
 B

er
ke

le
y 

u
n

d
 d

em
 M

u
si

c 
D

ep
ar

tm
en

t 
d

er
 N

o
rt

h
ea

st
er

n
 U

n
iv

er
si

ty
 in

 B
o

st
o

n
 e

n
tw

ic
ke

lt
 w

er
d

en
 s

o
ll.

N
o

v 
1

9
D

ez
 2

0
6

0
.0

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

31



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

O
R

G
EL

A
R

C
H

IT
EK

TU
R

 a
ls

 V
ir

tu
el

le
 

R
ea

lit
ät

. E
in

 A
u

ss
te

llu
n

gs
-p

ro
je

kt
.

Ei
n

 P
ro

je
kt

 f
ü

r 
d

ie
 A

u
ss

te
llu

n
g 

„M
an

u
fa

kt
u

r 
d

es
 K

la
n

gs
“ 

im
 

M
u

se
u

m
 f

ü
r 

K
u

n
st

 u
n

d
 G

ew
er

b
e

D
ie

se
 A

u
ss

te
llu

n
g 

ei
gn

et
 s

ic
h

 in
 b

es
o

n
d

er
er

 W
ei

se
 f

ü
r 

A
kt

iv
it

ät
en

 d
er

 M
u

si
kv

er
m

it
tl

u
n

g.
 B

es
o

n
d

er
s 

d
ie

 O
rg

el
fü

h
ru

n
ge

n
 z

u
 ö

ff
en

tl
ic

h
en

 

V
er

an
st

al
tu

n
ge

n
 d

er
 H

fM
T 

er
fr

eu
en

 s
ic

h
 s

eh
r 

gr
o

ß
er

 B
el

ie
b

th
ei

t.
 M

it
 d

ie
se

m
 P

ro
je

kt
 s

o
ll 

im
 Z

u
sa

m
m

en
sp

ie
l m

it
 d

em
 B

au
sa

tz
 e

in
er

 

K
in

d
er

o
rg

el
 u

n
d

 d
en

 p
äd

ag
o

gi
sc

h
en

 A
n

ge
b

o
te

n
 w

äh
re

n
d

 d
er

 A
u

ss
te

llu
n

g 
d

ie
 M

u
si

kv
er

m
it

tl
u

n
g 

im
 B

er
ei

ch
 d

er
 K

ir
ch

en
m

u
si

k 
an

 d
er

 

H
fM

T 
ge

st
är

kt
 w

er
d

en
.

M
ai

 1
9

Ju
n

 1
9

3
.0

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Q
u

el
le

n
ge

st
ü

tz
te

 T
ec

h
n

ik
en

 d
er

 

H
is

to
ri

sc
h

en
 A

u
ff

ü
h

ru
n

gs
p

ra
xi

s

A
u

sg
ew

äh
lt

e 
Sp

ie
lt

ec
h

n
ik

en
 f

ü
r 

St
re

ic
h

er
, H

o
lz

b
lä

se
r 

u
n

d
 T

as
te

n
-

in
st

ru
m

en
te

V
er

än
d

er
u

n
g 

d
er

 A
u

ff
ü

h
ru

n
gs

p
ra

xi
s 

A
lt

er
 M

u
si

k 
er

fo
rd

er
t 

gl
ei

ch
ze

it
ig

 e
in

e 
V

er
än

d
er

u
n

g 
d

er
 S

p
ie

lt
ec

h
n

ik
en

. D
ie

 U
n

te
rs

ch
ie

d
e 

so
lle

n
 

ex
em

p
la

ri
sc

h
 a

n
 B

ei
sp

ie
le

n
 f

ü
r 

St
re

ic
h

er
, H

o
lz

b
lä

se
r 

u
n

d
 f

ü
r 

Ta
st

en
in

st
ru

m
en

te
 a

u
fg

ez
ei

gt
 w

er
d

en
.

M
ai

 1
9

M
rz

 2
0

1
0

.0
0

0
,0

0
 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

So
n

ic
 E

n
vi

ro
n

m
en

ts
 f

o
r 

H
ea

lin
g 

- 

P
h

as
en

 1
, 2

 u
n

d
 3

B
as

ie
re

n
d

 a
u

f 
ei

n
em

 P
ro

je
kt

, d
as

 u
n

te
rs

u
ch

t,
 o

b
 d

u
rc

h
 e

in
e 

in
te

ra
kt

iv
e 

K
la

n
gi

n
st

al
la

ti
o

n
 d

ie
 A

tm
o

sp
h

är
e 

au
f 

ei
n

er
 K

ra
n

ke
n

h
au

ss
ta

ti
o

n
 

p
o

si
ti

v 
b

ee
in

fl
u

ss
t 

w
er

d
en

 k
an

n
, d

ie
n

t 
d

as
 H

O
O

U
 P

ro
je

kt
 "

So
n

ic
 E

n
vi

ro
n

m
en

ts
 f

o
r 

H
ea

lin
g"

 d
az

u
, a

u
s 

d
ie

se
n

 E
rf

ah
ru

n
ge

n
 u

n
d

 

Er
ge

b
n

is
se

n
 s

o
w

o
h

l n
eu

e 
O

ER
s 

zu
 s

ch
af

fe
n

, a
ls

 a
u

ch
 d

u
rc

h
 d

ie
 P

ar
ti

zi
p

at
io

n
 g

rö
ß

er
er

 N
u

tz
er

gr
u

p
p

en
 n

eu
es

 D
at

en
m

at
er

ia
l z

u
 s

am
m

el
n

. 

M
it

 u
n

se
re

m
 H

O
O

U
-P

ro
je

kt
 m

ö
ch

te
n

 w
ir

 s
o

w
o

h
l d

ie
 m

ö
gl

ic
h

en
 A

n
w

en
d

u
n

gs
m

ö
gl

ic
h

ke
it

en
 im

 p
ri

va
te

n
 U

m
fe

ld
 (

h
o

m
e 

ap
p

lic
at

io
n

s)
 

er
fo

rs
ch

en
 a

ls
 a

u
ch

 d
as

 n
ö

ti
ge

 W
is

se
n

 v
er

b
re

it
en

 s
o

w
ie

 v
er

sc
h

ie
d

en
e 

O
ER

-L
er

n
m

at
er

ia
lie

n
 in

 F
o

rm
 v

o
n

 V
id

eo
s 

u
n

d
 T

ex
te

n
 p

ro
d

u
zi

er
en

 

u
n

d
 p

rä
se

n
ti

er
en

. 

N
ac

h
 t

h
eo

re
ti

sc
h

en
 Ü

b
er

le
gu

n
ge

n
 u

n
d

 Ü
b

u
n

ge
n

 z
u

 M
et

h
o

d
en

 q
u

al
it

at
iv

er
 S

o
zi

al
fo

rs
ch

u
n

g 
m

ac
h

en
 d

ie
 S

tu
d

ie
re

n
d

en
 B

ef
ra

gu
n

ge
n

 u
n

d
 

B
eo

b
ac

h
tu

n
ge

n
 u

n
d

 w
er

te
n

 d
ie

se
, n

ac
h

 e
in

er
 o

ff
en

en
 D

is
ku

ss
io

n
,  

au
s.

 D
ie

 v
o

n
 d

en
 S

tu
d

en
te

n
 g

es
ch

ri
eb

en
en

 T
ex

te
n

, d
ie

 d
en

 g
an

ze
 

P
ro

ze
ss

 b
es

ch
re

ib
en

 u
n

d
 k

o
m

m
en

ti
er

en
, s

o
lle

n
 d

ie
 G

ru
n

d
la

ge
 f

ü
r 

äh
n

lic
h

e 
zu

kü
n

ft
ig

e 
P

ro
je

kt
e 

b
ild

en
, u

n
d

 d
u

rc
h

 b
ili

n
gu

al
e 

(d
eu

ts
ch

e 

u
n

d
 e

n
gl

is
ch

e)
 F

as
su

n
ge

n
 e

in
 b

re
it

es
 P

u
b

lik
u

m
 e

rr
ei

ch
en

. U
m

 m
ed

iz
in

is
ch

es
 P

er
so

n
al

 in
 d

as
 T

h
em

a 
"K

la
n

g 
u

n
d

 G
es

u
n

d
h

ei
t"

 e
in

zu
fü

h
re

n
, 

p
la

n
en

 w
ir

 e
in

e 
kl

ei
n

e 
Fo

lg
e 

vo
n

 3
-5

 m
in

ü
ti

ge
n

 V
id

eo
s 

- 
u

n
se

re
 Z

ie
l h

ie
r 

is
t,

 e
in

 B
ew

u
ss

ts
ei

n
 f

ü
r 

d
ie

 W
ic

h
ti

gk
ei

t 
d

es
 K

la
n

ge
s 

fü
r 

d
as

 

p
h

ys
is

ch
e 

W
o

h
lb

ef
in

d
en

 z
u

 w
ec

ke
n

. D
u

rc
h

 d
ie

 N
u

tz
u

n
g 

ei
n

er
 e

ig
en

s 
fü

r 
"S

o
n

ic
 E

n
vi

ro
n

m
en

ts
 f

o
r 

H
ea

lin
g"

 g
es

ta
lt

et
en

 V
er

si
o

n
 d

er
 D

Js
te

r 

So
ft

w
ar

e 
(h

tt
p

:/
/d

js
te

r.
ge

o
rg

h
aj

d
u

.d
e/

d
o

w
n

lo
ad

/)
, w

er
d

en
 w

ir
 v

er
su

ch
en

, d
ie

 F
ra

ge
n

 ü
b

er
 d

ie
 V

er
b

in
d

u
n

ge
n

 z
w

is
ch

en
 T

o
n

al
it

ät
, 

K
la

n
gf

ar
b

e,
 M

et
er

 e
tc

. u
n

d
 d

en
 e

vo
zi

er
te

n
 p

h
ys

is
ch

en
 R

ea
kt

io
n

en
 s

ys
te

m
at

is
ch

 z
u

 e
rf

o
rs

ch
en

. F
ü

r 
d

ie
 D

at
en

sa
m

m
lu

n
g 

ve
rl

as
se

n
 w

ir
 u

n
s 

st
ar

k 
au

f 
d

ie
 B

et
ei

lig
u

n
g 

d
er

 T
es

tp
er

so
n

en
. D

ie
se

 P
ro

je
kt

 w
ir

d
 u

n
te

rs
tü

tz
t 

d
u

rc
h

 d
ie

 S
tu

d
en

te
n

 d
er

 S
tu

d
ie

n
gä

n
ge

 M
u

lt
im

ed
ia

le
 

K
o

m
p

o
si

ti
o

n
, M

u
si

kt
h

er
ap

ie
 u

n
d

 S
ys

te
m

at
is

ch
e 

M
u

si
kw

is
se

n
sc

h
af

t 
so

w
ie

 d
er

en
 D

o
ze

n
te

n
 P

ro
f.

 D
r.

 G
eo

rg
 H

aj
d

u
 (

H
fM

T,
 M

u
lt

im
ed

ia
le

 

K
o

m
p

o
si

ti
o

n
),

 P
ro

f.
 D

r.
 E

ck
h

ar
d

 W
ey

m
an

n
 (

H
fM

T,
 M

u
si

kt
h

er
ap

ie
),

 P
ro

f.
 D

r.
 C

le
m

en
s 

W
ö

lln
er

 (
U

n
i, 

Sy
st

em
at

is
ch

e 
M

u
si

kw
is

se
n

sc
h

af
t)

 

u
n

d
 P

ro
f.

 D
r.

 S
eb

as
ti

an
 D

eb
u

s 
(U

K
E)

.

A
p

r 
1

6
M

rz
 1

9
8

2
.5

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Te
ac

h
er

 A
ct

 -
 In

to
 t

h
e 

W
o

o
d

s
W

ie
 s

te
llt

 m
an

 e
in

 M
u

si
kt

h
ea

te
rp

ro
je

kt
 a

u
f 

d
ie

 B
ei

n
e?

 M
it

 d
em

 M
u

si
ca

l-
P

ro
je

kt
 "

In
to

 t
h

e 
w

o
o

d
s"

 s
o

ll 
d

ie
se

 F
ra

ge
 p

ra
kt

is
ch

 u
n

d
 

b
ei

sp
ie

lh
af

t 
ge

lö
st

 w
er

d
en

. S
tu

d
ie

re
n

d
e 

d
es

 F
ac

h
b

er
ei

ch
e 

Sc
h

u
lm

u
si

k,
 E

M
P

 u
n

d
 K

M
M

 p
la

n
en

, o
rg

an
is

ie
re

n
 u

n
d

 f
ü

h
re

n
 e

in
e 

p
ro

fe
ss

io
n

el
le

 M
u

si
ca

lp
ro

d
u

kt
io

n
 d

u
rc

h
. V

o
n

 k
ü

n
st

le
ri

sc
h

en
 A

sp
ek

te
n

 (
St

ü
ck

w
ah

l, 
m

u
si

ka
lis

ch
e 

B
es

et
zu

n
g,

 In
sz

en
ie

ru
n

g,
 B

ü
h

n
en

b
ild

, 

K
o

st
ü

m
e,

 e
tc

.)
 b

is
 h

in
 z

u
 o

rg
an

is
at

o
ri

sc
h

en
 F

ra
ge

n
 (

Fi
n

an
zi

er
u

n
g,

 A
u

ff
ü

h
ru

n
gs

o
rt

, P
ro

b
en

p
la

n
er

st
el

lu
n

g,
 Ö

ff
en

tl
ic

h
ke

it
sa

rb
ei

t,
 

K
ar

te
n

ve
rk

au
f)

 s
o

lle
n

 a
lle

 P
ro

b
le

m
st

el
lu

n
ge

n
 e

in
er

 m
it

te
lg

ro
ß

en
 M

u
si

kt
h

ea
te

ra
u

ff
ü

h
ru

n
g 

in
 d

ie
se

m
 P

ro
je

kt
 b

eh
an

d
el

t 
w

er
d

en
. D

ie
 

St
u

d
ie

re
n

d
en

 e
rf

ah
re

n
 u

n
te

r 
d

er
 L

ei
tu

n
g 

d
es

 R
eg

is
se

u
rs

 A
le

xa
n

d
er

 R
ad

u
le

sc
u

, w
ie

 e
in

 s
o

lc
h

es
 P

ro
je

kt
 e

rf
o

lg
re

ic
h

 e
n

tw
ic

ke
lt

 u
n

d
 

u
m

ge
se

tz
t 

w
er

d
en

 k
an

n
.

O
kt

 1
5

Ju
n

 1
6

9
.8

0
0

,0
0

 €

H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Te
ac

h
er

 A
ct

W
ie

 b
ri

n
gt

 m
an

 M
u

si
kt

h
ea

te
r 

au
f 

d
ie

 

B
ü

h
n

e

D
as

 s
eh

r 
u

m
fa

n
gr

ei
ch

e 
M

at
er

ia
l a

u
s 

d
er

 e
rs

te
n

 P
ro

je
kt

p
h

as
e 

(M
u

si
ca

l I
n

to
 t

h
e 

W
o

o
d

s)
 k

o
n

n
te

 b
is

h
er

 n
u

r 
zu

 e
in

em
 k

le
in

er
en

 T
ei

l 

au
fb

er
ei

te
t 

w
er

d
en

 u
n

d
 is

t 
u

n
te

r 
h

tt
p

s:
//

te
ac

h
er

ac
t.

jim
d

o
.c

o
m

 v
er

ö
ff

en
tl

ic
h

t.
 In

 d
er

 z
w

ei
te

n
 P

ro
je

kt
p

h
as

e 
so

lle
n

 d
ie

 s
ch

o
n

 d
ar

ge
st

el
lt

en
 

Th
em

en
 u

n
te

r 
d

id
ak

ti
sc

h
en

 A
sp

ek
te

n
 v

er
ti

ef
t 

u
n

d
 d

ie
 O

ER
 F

äh
ig

ke
it

 v
er

b
es

se
rt

 w
er

d
en

. E
s 

w
er

d
en

 d
id

ak
ti

sc
h

e 
Sz

en
ar

ie
n

 e
n

tw
ic

ke
lt

, d
ie

 

d
as

 P
ro

b
le

m
 b

as
ie

rt
e 

Le
rn

en
 in

 d
en

 V
o

rd
er

gr
u

n
d

 s
te

lle
n

. D
ie

 in
 d

er
 e

rs
te

n
 P

ro
je

kt
p

h
as

e 
u

n
te

rr
ep

rä
se

n
ti

er
te

n
 m

u
si

ka
lis

ch
en

 A
n

te
ile

 

so
lle

n
 e

in
en

 e
ig

en
en

 S
ch

w
er

p
u

n
kt

 b
ild

en
. D

as
 g

er
ad

e 
ge

st
ar

te
te

 n
eu

e 
M

u
si

ca
lp

ro
je

kt
 d

er
 S

ch
u

lm
u

si
ka

b
te

ilu
n

g 
so

ll 
ge

n
u

tz
t 

w
er

d
en

, u
m

 

b
es

ti
m

m
te

 T
h

em
en

 d
er

 P
ro

d
u

kt
io

n
 u

n
te

r 
O

ER
 A

sp
ek

te
n

 d
et

ai
lli

er
te

r 
d

ar
zu

st
el

le
n

.

D
ie

 O
ER

 s
o

lle
n

 s
o

w
o

h
l f

ü
r 

n
eu

e 
P

ro
je

kt
e 

in
 d

er
 S

ch
u

lm
u

si
k-

A
u

sb
ild

u
n

g 
n

u
tz

b
ar

 s
ei

n
 a

ls
 a

u
ch

 f
ü

r 
Sc

h
u

le
n

 b
is

 h
in

 z
u

 K
in

d
er

gä
rt

en
 u

n
d

 

p
ri

va
te

n
 P

ro
je

kt
en

. 

Es
 s

o
ll 

ei
n

 F
ra

ge
n

ka
ta

lo
g 

en
tw

ic
ke

lt
 w

er
d

en
, z

u
 d

em
 d

ie
 O

ER
 p

as
se

n
. D

ie
se

 w
ie

d
er

u
m

 s
o

lle
n

 –
w

en
n

 m
ö

gl
ic

h
- 

d
u

rc
h

 M
et

a-
Ta

gs
 

vi
el

fä
lt

ig
er

 n
u

tz
b

ar
 s

ei
n

, e
tw

a 
w

en
n

 a
u

s 
ei

n
em

 V
id

eo
 z

u
 e

in
er

 s
p

ez
ie

lle
n

 F
ra

ge
st

el
lu

n
g 

n
u

r 
ei

n
 k

le
in

er
 A

u
ss

ch
n

it
t 

b
en

ö
ti

gt
 w

ir
d

.

N
o

v 
1

7
A

u
g 

1
8

3
5

.0
0

0
,0

0
 €

Drucksache 21/20111  Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode

32



H
o

ch
sc

h
u

le

fü
r 

M
u

si
k 

u
n

d
 

Th
ea

te
r

Th
e 

m
u

si
c 

o
f 

in
cl

u
si

o
n

Le
h

re
 d

er
 P

ri
n

zi
p

ie
n

 d
er

 

M
u

si
kt

h
eo

ri
e 

u
n

d
 d

es
 G

es
an

gs
 f

ü
r 

M
en

sc
h

en
 m

it
 A

u
ti

sm
u

s 
u

n
d

 

w
ei

te
re

n
 G

ei
st

ig
en

 B
eh

in
d

er
u

n
ge

n
. 

M
it

 M
ae

st
ro

 J
im

m
y 

H
er

re
ra

.

D
as

 Z
ie

l d
ie

se
s 

P
ro

je
kt

s 
b

es
te

h
t 

d
ar

in
, d

as
s 

M
en

sc
h

en
 m

it
 A

u
ti

sm
u

s 
u

n
d

 w
ei

te
re

n
 g

ei
st

ig
en

 o
d

er
 k

o
gn

it
iv

en
 B

eh
in

d
er

u
n

ge
n

 d
ie

 

M
ö

gl
ic

h
ke

it
 h

ab
en

, d
ie

 e
le

m
en

ta
re

n
 P

ri
n

zi
p

ie
n

 d
er

 M
u

si
k 

u
n

d
 a

u
ch

 m
ö

gl
ic

h
 g

u
t 

si
n

ge
n

 z
u

 le
rn

en
. A

lle
 d

ie
s 

w
ir

d
 u

n
te

r 
B

er
ü

ck
si

ch
ti

gu
n

g 

d
er

 T
at

sa
ch

e,
 d

as
s 

al
le

 d
ie

se
 M

en
sc

h
en

 H
ilf

e 
b

ei
m

 L
er

n
en

 b
ra

u
ch

en
.

Ju
n

 1
9

M
rz

 2
0

8
.5

0
0

,0
0

 €

Bürgerschaft der Freien und Hansestadt Hamburg – 21. Wahlperiode Drucksache 21/20111

33


	20111ska_Text
	20111ska_Anlage